نويسنده : رضا رضائی
کلید واژه :
اصل 6 : پیشینه سازمان وکالت و جایگاه آن در عصر غیبت صغرى
همانگونه که در فصل قبل یادآور شدیم ، از جمله اقدامات مهم دو امام عسکرى علیه السلام تقویت و گسترش فعالیت ((سازمان وکالت )) بود که از دوره هاى پیشین ، فعالیت خود را آغاز کرده بود. این سازمان ، به خاطر ضرورتهاى موجود در عصر ائمه علیهم السلام ، از عصر امام صادق علیه السلام تشکیل و آغاز به کار نمود و در عصر دیگر ائمه علیه السلام روزبه روز بر دامنه فعالیت آن افزوده شد و البته بسته به شرایط سیاسى و اجتماعى ، داراى فراز و نشیب هایى نیز بوده است .
اوج فعالیت این سازمان به عصر غیبت صغرى مربوط مى شود؛ چرا که در این عصر، ارتباط شیعیان با امام معصوم تنها از این طریق ممکن و میسر بود. از این رو، امام هادى و امام عسکرى علیهماالسلام اقدامات لازم براى تثبیت هرچه بیشتر وکلا و جایگاه آنان در جامعه شیعه را انجام دادند. تبیین دقیقتر نوع فعالیت این سازمان و وظایف آن ، بهتر مى تواند این مدعا را اثبات کند. در عصر غیبت صغرى ، این سازمان تحت رهبرى چهار نائب خاص حضرت مهدى (عج الله تعالى فرجه الشریف ) و با فعالیت وکلاى متعددى - که در نواحى مختلف شیعه نشین بودند - در حقیقت وظیفه رهبرى شیعیان در ابعاد مختلف دینى ، سیاسى ، اجتماعى و اقتصادى را برعهده داشت . این همه ، ما را بر آن داشته که در سلسله مباحث مربوط به تاریخ عصر غیبت ، نگاهى مستقل به ((سازمان وکالت )) و پیشینه آن داشته باشیم و سپس نحوه فعالیت آن در عصر ((غیبت صغرى )) را تشریح نمائیم ، فصل حاضر عهده دار انجام این مهم است .
نويسنده : رضا رضائی
کلید واژه :
- زمینه سازى امام هادى و امام عسکرى علیه السلام براى ورود شیعه به عصر غیبت
همان گونه که در قسمت پیشین روشن شد، مسأله آماده سازى شیعه براى ورود به عصر غیبت و ایجاد ذهنیت لازم براى قبول مسأله غیبت و آمادگى براى دورى از امام معصوم و محرومیت از ارتباط مستقیم با او، امرى بود که از عصر پیامبر اکرم صلى اللّه علیه و آله شروع و در عصر هر یک از امامان شیعه به طور مستمر ادامه یافت ؛ و آنچه پیامبر اکرم صلى اللّه علیه و آله در این باره بیان فرموده بود توسط امامان شیعه علیهم السلام مورد تأکید واقع شد. هر یک از امامان به نوبه خود، شیعه را از نزدیک شدن عصر غیبت آگاه مى ساختند و از سوى دیگر نسبت به انکار وجود امام علیه السلام و انحراف حاصل از غیبت امام معصوم ، به شیعیان هشدار مى دادند.
اما وقتى به عصر امام هادى و امام عسکرى علیهماالسلام وارد مى شویم ، برهه اى جدید رخ مى نماید که در آن ، گام هاى وسیع ترى براى زمینه سازى ورود شیعه به عصر غیبت انجام مى گیرد. علاوه بر آنچه این دو امام ، همچون سایر ائمه علیهم السلام ، در بیان اصل مسأله غیبت انجام دادند، کارهاى دیگرى نیز به خاطر نزدیکى زمان غیبت ، توسط این دو بزرگوار صورت پذیرفت ، که در ذیل بدان مى پردازیم :
نويسنده : رضا رضائی
کلید واژه :
فصل 5 : زمینه سازى معصومین علیهم السلام براى ورود شیعه به عصر غیبت
مسأله ((غیبت )) و ((مهدویت )) در بین مسلمانان ، به خصوص شیعیان ، داراى سابقه اى بس دیرین است و اذهان مسلمین به وسیله روایات نبوى و علوى ، آشنا با این حقیقت بوده است . منابع ما مشحون از روایاتى است که در آنها، پیامبر صلى اللّه علیه و آله و ائمه هدى علیهم السلام خبر از وقوع غیبت و مسائل مربوط به آن داده اند. ((شیخ طوسى ))در این باره مى گوید:
((... اخبار شایع و رایج شایع و رایج رسیده از پدران مهدى علیهم السلام ، که مدت ها قبل از وقوع غیبت ، صادره شده اند، دلالت بر امامت وى دارند؛ اخبارى که گویاى آن است که صاحب این امر، غیبتى خواهد داشت ، و توضیح مى دهد که این غیبت چگونه خواهد بود، و چه اختلافاتى در آن واقع مى شود و چه حوادثى رخ خواهد داد، و خبر مى دهد که او دو غیبت خواهد داشت و یکى از آنها طولانى تر از دیگرى خواهد بود و غیبت اول ، مدتش معلوم و روشن است و غیبت دوم نامعلوم ... .)) (390)
((شیخ طوسى ))در ادامه به یادآورى برخى از اخبار رسیده از پیامبر صلى اللّه علیه و آله و ائمه هدى علیهم السلام درباره مهدى (عجل الله تعالى فرجه الشریف ) و غیبت او مى پردازد. در منابعى همچون ((کمال الدین و تمام النعمة ))از ((شیخ صدوق )) ، کتاب ((الغیبة ))از ((ابن ابى زینت نعمانى )) ، نیز روایات متعددى از پیامبر صلى اللّه علیه و آله و ائمه علیهم السلام در این باره نقل شده است . در منابع اهل سنت هم در این مورد روایات فراوانى داریم .
نويسنده : رضا رضائی
کلید واژه :
: وضعیت اجتماعى
در این قسمت به بررسى وضعیت اجتماعى شیعیان ، و پایگاه اجتماعى و نفوذ رهبرى شیعه مى پردازیم .
1 - وضعیت شیعیان
وضعیت اجتماعى شیعه را در این دوره على رغم این که بسیارى از شهرها از مراکز شیعه نشین است (357) ، مى توان در فقر و فشار و اخراج از پست ها و از همه مهم تر محرومیت از موهبت همنشینى و انس و مجالست با امام و در حقیقت به حداقل رساندن ارتباط با امام علیه السلام دانست .
ارتباط حداقل با امام علیه السلام
امام ، گرچه در این دوره به صورت هاى مختلف با شیعیان خود تماس مى گرفت ، اما کنترل شدید امام علیه السلام از یک طرف و شکنجه و آزار کسانى که با ایشان تماس مى گرفتند از طرف دیگر، باعث مى شد که ارتباط امام علیه السلام با پیروان خود به حداقل برسد و همین امر سبب پى آمدهایى در میان شیعه مى شد؛ گرچه با تدبیر امام این آفات به حداقل خود مى رسید، اما به هر حال خالى از پى آمدها و مشکلات خاص خود نبود.
نويسنده : رضا رضائی
کلید واژه :
فصل 4 : وضعیت فکرى ، سیاسى و اجتماعى شیعه در آستانه غیبت صغرى
در این فصل ، مرورى خواهیم داشت به وضعیت فکرى و سیاسى - اجتماعى شیعه در آستانه عصر غیبت ، به عنوان یکى از مهم ترین و اصیل ترین گروه هاى اسلامى و قوى ترین احزاب مخالف خلفا و حکومت .
در این دوره ، شیعه به لحاظ فکرى از شاگردانى مبرز برخوردار است ، شاگردان و اصحابى که به وسیله ائمه علیه السلام پرورش یافته و اصول به آنها القا شده و در کتاب هاى “چهار صدگانه “(اصول اربعماة ) نگارش و تدوین یافته است ، مبانى اعتقادى و فقهى شیعه توسط ائمه علیه السلام تبیین و با سفارش و اصرار همانان در کتاب ها جمع آورى و تدوین گشته است .
به لحاظ “سیاسى “وضع ، خیلى حساس و بحرانى است . امامان شیعه در محاصره قرار مى گیرند و على رغم “تقیه “شدید، براى کنترل بیشتر از “مدینه “به “سامرا”آورده مى شوند. دسترسى شیعیان به امام ، بسیار سخت و خطرآفرین است . در این مرحله که مبارزه بسیار حساس و پیچیده شده ، طرح مبارزاتى شیعه در سازمان مخفى وکالت ، سازمانى تشکیلاتى و بسیار پیچیده است که جز مطالعه دقیق ، و بررسى و غور در زوایاى پنهان آن نمى توان به عمق و پیچیدگى و نقش ارزنده آن در این مرحله حساس پى برد.
امام علیه السلام در این مرحله با تماس هاى حساب شده و پنهانى ، بسط و توسعه این سازمان و در نتیجه حفظ و تقویت و گسترش شیعه مى پردازد.
تأیید و حمایت برخى از قیام هاى علویان براى ایجاد ضعف در پایه هاى حکومت عباسى و یا کم کردن ظلم و بیداد آنان ، از دیگر اقدامات ائمه شیعه علیهم السلام در این مرحله تاریخ ساز از مبارزات است .
نويسنده : رضا رضائی
کلید واژه :
ج : وضعیت فکرى
آنچه که به لحاظ ((وضعیت فکرى )) (301) در این دوره در خور توجه و تامل است ، تغییر خط مشى فکرى ((متوکل ))از ((اعتزال ))(302) - مذهب رسمى دولت - به مذهب ((اهل حدیث )) ، و چرخش آشکار سیاست سرکوبى ((معتزله ))و ((شیعیان )) ، و حمایت از ((اهل حدیث )) است که غالب اهل سنت (303) را تشکیل مى داد.
در مورد ((اعتزال ))و زمان پیدایش آن ، اقوال متعددى است (304) ؛ برخى از محققان پیدایش آن را در اواخر قرن اول هجرى و در دوره امویان و جدایى ((واصل بن عطا))از استاد خود ((حسن بصرى ))(21-110 ه) مى دانند. (305) به گفته آنان جایگاه پیدایش و رشد و نمو ((اعتزال )) ، ((عراق ))بوده و متشکل از 5 اصل است .(306)
نويسنده : رضا رضائی
کلید واژه :
- طعام ها
از ویژگى هاى خلفاى عباسى و به تبع آنان وزرا و امرا، حرص و اسراف آنان در تهیه انواع و اقسام خوراکى ها، نوشیدنى ها و شیرینى جات ، و چیدن سفره هاى رنگین با ظروف طلا و نقره (263) بود.
خرج روزانه مامون ، 6000 دینار بود که بیشتر این مبلغ صرف آشپزخانه او مى شد.(264)
((هارون الرشید))نیز در هر روز 30 نوع طعام بر سر سفره اش چیده مى شد و 000/10 درهم خرج غذایش مى شد.(265)
برخى دیگر از آن ها، از شعراى خود مى خواستند تا درباره این سفره هاى رنگین شعر بسرایند.(266)
دکتر ((ابراهیم حسن ))در کتاب (( تاریخ الاسلام ))و دکتر ((شوقى ضعیف ))در ((العصر العباسى الثانهى ))نمونه هایى شنیدنى از این اسراف و شکم بارگى را یادآور مى شود. (267)
دکتر ((زهراوى ))نیز در کتاب ((النفقات و ادارتها فى الدولة العباسیة )) مخارج گزاف روزانه غذا و آشپزخانه هر یک از خلفاى عباسى را آورده و اسراف و ولخرجى آنها را نشان مى دهد.(268)
نويسنده : رضا رضائی
کلید واژه :
ب : وضعیت اجتماعى
مقصود از ((وضعیت اجتماعى )) ، بیان طبقات مختلف یک جامعه به لحاظ دین ، نژاد، منزلت اجتماعى ، سمت ، قدرت ، مکنت و...، ارتباط آن با طبقات ، با یکدیگر، و نیز بیان آداب و رسوم ، اعیاد و جشن ها، قصه ها، خانه ها، اثاث ، لباس ، اطعمه و اشربه و هر آنچه که به ظاهر یک جامعه باز مى گردد؛ مى باشد.(214)
ما در این مختصر، نه با این مجموعه (215) بلکه تنها به یکى از مهم ترین ویژگى هاى اجتماعى این دوره که همان شکاف عمیق طبقاتى است ، و بعضى از نمودها و نمونه هاى آن مى پردازیم .
در این دوره به علت بى کفایتى خلفا و غرق بودن آنها در ((عیاشى )) ، ((زن بارگى )) ، ((شب نشین هاى ))آنچنانه ، ((ولخرجى )) هاى بى حد و حصر، ((رفاه زدگى ))و ((دنیاپرستى )) ، جامعه ، در عمل به دو قشر و دو قطب بزرگ تقسیم شده بود: فقیر فقیر، و غنى غنى ، اکثریت محروم ، اقلیت برخوردار.(216) شکاف و فاصله طبقاتى بین خلفا در اعیاد و جشن ها، و یا بخشش هاى بى حساب و بى رویه آنان ؛ چه به خویشان و همسران و چه در ((بزم هاى ننگین شبانه ))به آوازه خوانان و رقاصه ها و دلقک ها، و یا لباس هاى فاخر و زربافت و سفره هاى رنگین آنان ، همچنین اشاره اى خواهیم داشت به وضع زندگى ، درآمد و اختلاس هاى برخى از وزرا و یا دیگر کارگزاران حکومت ، ولى از آنجا که ارائه همه موارد، سخن را به درازا مى کشاند به ناچار تنها به نمونه هایى اکتفا مى شود. تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل .
نويسنده : رضا رضائی
کلید واژه :
8 - قیام هاى علویان
در این دوره ، قیام هاى متعددى توسط ((علویان )) و با شعار و طرفدارى (( رضاى آل محمد)) (صلوات الله علیه ) در اطراف و اکناف کشور اسلامى به وقوع پیوست که در حقیقت ، فریاد اعتراضى بود به ظلم و ستم خلفا به توده مردم عموما، و به آنها خصوصاقبل از این که به توضیح بیشتر این قیام ها بپردازیم ، مناسب است به گوشه اى از ظلم و بیداد و انواع شکنجه هایى که خلفا نسبت به این دسته از مردم روا مى داشتند، اشاره کنیم .
((متوکل )) رسما اظهار انزجار و تنفر از ((ذریه على علیه السلام )) و ((علویین )) مى کرد. آل ابى طالب در زمان او مصائبى را متحمل شدند که در عهد هیچ یک از خلفاى ستمگر پیشین ندیده بودند. او ((علویان )) را در محاصره اقتصادى قرار داد و رسما هرگونه احسان و نیکى در حق آنان را منع کرد و متخلفان را به سختى کیفر مى داد(145) ، مردم نیز از ترس کیفرهاى او از هر نوع کمک و یارى به آنان خوددارى مى کردند، فقر و تهیدستى آنان به حدى رسید که در اختیار گروهى از زنان علوى ، تنها یک پیراهن بود و آنان به ترتیب آن را به تن کرده و نماز مى خواندند و سپس به دیگرى مى دادند و خود عریان پشت دستگاه نخ ریسى مى نشستند(146) .
نويسنده : رضا رضائی
کلید واژه :
5 - ستمگرى وزرا و امرا
بیشتر وزرا و امراى عباسیان افرادى بى کفایت و ستمگر بودند و در تحقیر و ضرب و شتم و شکنجه مردم و از بین بردن حقوق آنان و چپاول اموالشان ، مبالغتى تمام داشته و از هیچ کارى دریغ نداشتند.
در زمان ((منتضر))عباسى (247-248 ه) وزیرش ((احمد بن الخصیب ))سواره از خانه خارج شد، مردى به دادخواهى نزدش آمد و او همچنان که بر مرکب نشسته بود پایش را از رکاب در آورده و آنچنان بر سینه او کوفت که آن مرد در دم جان سپرد و این قضیه زبانزد همگان شد. یکى از شاعران آن عصر این ماجرا را این گونه به نظم کشیده است :
قال للخلیفة یا بن عم محمد
اشکل وزیرک انه شکال
اشکله عن رکل الرجال و ان ترد
مالا فعند وزیرک الاموال (117)
((به خلیفه بگوئید: اى عمو زاده پیامبر! وزیرت را پاى بند بزن ؛ زیرا او چموش است ، او را از لگد زدن به مردم باز دار و اگر مالى بخواهى اموال در نزدت وزیرت است )) .
در زمان ((واثق ))(227-232 ه) نیز وزیرش ((محمد بن عبدالملک الزیات )) ، تنورى ساخته و در آن میخ هایى کار گذاشته بود و مردم را در آن شکنجه مى داد. جالب این که خود او در همان تنور شکنجه ، کشته شد.(118)
ولات و دیگر کارگزاران دولت نیز در ظلم و اجحاف ، دست کمى از وزرا نداشتند. به طورى که ظلم بیش از حد آنها عامل بسیارى از شورش ها بود، که در بحث بعدى به گوشه هایى از آن خواهیم پرداخت . همچنین در بررسى وضعیت اجتماعى این دوره به برخى از چپاول ها، اختلاس ها، رشوه ها، زندگى هاى افسانه اى ، قصرها و درآمدهاى کلان وزرا و دیگر کارگزاران و دولت مردان اشاره خواهیم کرد.