همانطور که در خواب دیدى خداوند تو را براى خودش خالص گردانیده، از شرک پاک مى‏کند تا غیر خدا کسى در تو نصیب نداشته باشد، و تاویل احادیث مى‏آموزد تا از دیدن حوادث چه در خواب و چه در بیدارى به مال و سرانجام آن پى ببرى، و نعمت خود را که همان ولایت الهى است بر تو تمام مى‏کند و تو را در مصر جاى داده اهل و دودمان تو را به نزدت مى‏رساند و ملک و عزت را بر تو و پدر و مادر و برادرانت تمام مى‏کند، همه اینها را بدین جهت مى‏کند که او علیم به بندگان و با خبر به حال آنان است، حکیم است و هر کسى را به هر مقدار که استحقاق دارد پیش مى‏برد، او به حال تو آگاه است و مى‏داند که ستمکاران بر تو تا چه حد مستحق عذابند.

یعقوب به یوسف فرمود: پسرک عزیزم! داستان رؤیاى خود را براى برادرانت شرح مده، زیرا به تو حسادت مى‏ورزند، و از کار تو در خشم شده نقشه‏اى براى نابودیت مى‏کشند، شیطان هم از همین معنا استفاده کرده فریب خود را به کار مى‏بندد، یعنى به دلهاى آنان راه یافته نمى‏گذارد از کید بر تو صرفنظر کنند، چه شیطان براى آدمیان دشمنى آشکار است.

ما با وحى این قرآن بهترین قصه‏ها را برایت مى‏سرائیم، و تو قبل از سرائیدن ما نسبت به آن از غافلین بودى.

حقیقتا و به راستی ما شما را از عذابی قریب الوقوع انذار می دهیم، در روزی که انسان نظاره گر تمام چیزهایی است که از قبل فرستاده است و انسان کافر (در آن روز و در هنگام دیدن اعمال و عذابش) می گوید که ای کاش من خاک بودم (تا می توانستم مثل خاک امکان رشد داشته باشم و از بذر وحی استفاده کنم و خود را پرورش دهم).

کسانى که در دنیا کار نیک و احسان می کنند، در آخرت مثوبت حسنى دارند به اضافه زیادتى از فضل خدا، و یا معناى آن این است: کسانى که در دنیا کار نیک و احسان می کنند عاقبتى حسنى دارند به اضافه زیادتى که به عقلشان تصور نمی شود و صورت هاى آنان را غبار سیاهى فرا نمی گیرد و دل هایشان دچار ذلت نمی شود و اینان اصحاب بهشت و در آن جاودانند.

از تو آیتى دیگر طلب می کنند و به قرآن اکتفاء ننموده به آن راضى نمی شوند و چون به قرآن به عنوان یک آیت اکتفاء نکردند به ایشان بگو آیات از ناحیه غیب است، غیبى که مختص به خداى تعالى است، پس اختیار آیات به دست من نیست، لا جرم شما منتظر آیتى که حق را از باطل جدا کند باشید، من نیز با شما جزء منتظرین خواهم بود.

(این جمله استفهامى است انکارى، به ظاهر می پرسد: کیست که چنین و چنان باشد؟ و لیکن معنایش این است که احدى نیست که ستمکارتر و مجرم‏تر از این دو طایفه باشد: طایفه‏ اى که به دروغ بر خدا افتراء می بندد و طایفه‏ اى که آیات خداى را تکذیب مى‏کند). معنی آیه با توجه به سیاق آیات این است: من پیشنهادى را که شما به من کردید اجابت نمی کنم، چون آوردن قرآنى دیگر و یا تبدیل آیات این قرآن کار من نیست و من حقى در آن ندارم و به فرضى که چنین کارى بکنم ستمکارترین مردم خواهم بود و شدیدترین جرم را مرتکب شده‏ ام و مجرمین روى رستگارى نمی بینند، به این جهت ستمکارترین مردم خواهم بود اگر قرآن را مبدل کنم و بعضى از مواضع آن را که مورد پسند شما نیست تغییر دهم به خداى تعالى افتراء بسته‏ ام و هیچ ظالمى ظالم‏تر از کسى که به خدا دروغ ببندد نیست، و اگر این قرآن را به حال خود بگذارم و سخنانى که مورد پسند شما است از پیش خود بیاورم آیات خدایى را تکذیب کرده‏ ام و هیچ ستمکارى ستمکارتر از تکذیب کننده آیات خدا نیست؛ در حقیقت خداوند مجرمین را رستگار نخواهد کرد.

بگو آوردن قرآن به دست من نیست، اختیار آن به مشیت خدا است، چون من رسولى بیش نیستم و اگر خداى تعالى می خواست قرآنى دیگر نازل کند و این قرآن را نمی خواست، نه نوبت به آن می رسید که من این قرآن را بر شما تلاوت کنم و نه خداى تعالى شما را به فرستادن این قرآن آگاه می کرد، به شهادت اینکه من قبل از نزول این قرآن سالها در بین شما زندگى کردم و با شما معاشرت و شما با من معاشرت داشتید، من با شما و شما با من خلط و آمیزش داشتیم و همه شاهدید که در آن سال هاى دراز خود من از اینکه قرآنى بسویم وحى خواهد شد خبر نداشتم و اگر اختیار نازل کردن قرآن به دست من بود از همان اوائل زندگى آن را می آوردم و از اوائل زندگیم آثار و نشانه‏ هایى از کار امروزم براى شما ظاهر می شد، پس معلوم است که در امر قرآن هیچ چیزى به من واگذار نشده، امر قرآن فقط و فقط به دست خداى تعالى و قدرت و مشیت او است و مشیتش تعلق گرفته به اینکه این قرآن را نازل کند نه غیر این را، پس چرا تعقل نمی کنید؟

و هنگامی که آیات روشن ما بر آنها تلاوت و خوانده می شود، افرادی که به دیدار خداوند امید ندارند (ایمان نداشتن آنان به معاد و انکار کردن آن) می گویند: قرآنى غیر این بیاور (یعنی قرآنى مى‏خواهند که مشتمل نباشد بر آنچه که این قرآن مشتمل بر آن است و این گفتارشان دلالت دارد بر اینکه قرآنى مى‏خواهند که از شرک ورزیدن نهى نکند، و به ترک فحشاء و منکرات دعوت ننماید) یا آن را عوض کن (معنایش این است که حد اقل آن آیاتى که موافق آراء و عقاید ما نیست عوض کن تا براى ما قابل قبول شود؛ مثل اینکه مستمعین یک شاعر و یا قصه‏گو وقتى شعر و یا قصه او را نمى‏پسندند مى‏گویند شعرى دیگر بخوان و قصه‏اى دیگر بگو و یا حد اقل آن را به بیانى بهتر نقل کن، طورى که شنیدنش براى ما شیرین باشد. بنا بر این، در آیه مورد بحث صاحبان این سخن، قرآن کریم را تشبیه به پست‏ترین سخنان کرده‏اند، و آن را سخنى پنداشته‏اند که صرفا براى سرگرمى سروده شده، و شنونده فقط از شنیدنش لذت مى‏برد و ثمره‏اى عملى ندارد، تازه شنونده از آن خوشش نمى‏آید و مى‏گوید این سخن را رها کن و سخنى دیگر بگو و یا اگر همین را مى‏گویى کلمات آن را عوض کن و طورى بگو که ما خوشمان آید). بگو من مالک آن نیستم- و یا بگو چنین حقى ندارم- که قرآن را از پیش خود مبدل کنم (براى اینکه قرآن کلام من نیست تا قسمتى از آن را با کلام دیگرى عوض کنم بلکه) قرآن وحى الهى است که پروردگارم مامور ساخته آن را پیروى کنم و غیر آن را پیروى نکنم و اگر فرمان پروردگارم را مخالفت نمى‏کنم براى این است که از آن مى‏ترسم که اگر او را نافرمانى کنم به عذاب روزى عظیم که همان روز قیامت است گرفتار شوم (شما که از من درخواست مى‏کنید قرآنى دیگر بیاورم علت این درخواستتان این است که شما امید لقاء خدا را ندارید ولیکن من نه تنها این امید را دارم، بلکه هیچ تردیدى در آن ندارم و به همین جهت اجابت خواسته شما براى من امکان ندارد، زیرا من از عذاب روز لقاء اللَّه که روز عظیمى است بیمناکم).

وقتى بلاء و ناملایمى جانکاه به انسان می رسد مدام و بدون وقفه ما را به منظور رفع آن بلاء می خواند و برخواندن خود اصرار می ورزد و همین که بلاى او را برطرف می کنیم به کلى ما را فراموش می کند و دلش به سوى همان کارهایى که قبلا داشت کشیده می شود؛ آرى، این چنین اعمالی را که اسرافگران و مفرطان در تمتع به زخارف دنیوى دارند، در نظرشان زیبا جلوه می کند، آن قدر زیبا که جانب ربوبیت پروردگار را به کلى از یاد می برند و به فرضى هم که کسى آنان را یاد آورى کند اصلا از یاد خدا روى برمی گردانند.