تاریخ نگارش : هفتم شهريور 1390

جرعه ای از زلال وحی(دعا و نیایش در قرآن)
حسن حمیدی سولا

در اصطلاح مردم، واژه دعا به حاجت خواهی از خدای متعال گفته می شود. در اصطلاح قرآن نیز بیشتر به معنای خواستن و خواندن به کار می رود و این معنا از دعا، در آیات بسیاری سفارش شده است.
 کلید واژه : دعا و نیایش
 ناشر : سایت پایگاه حوزه

مفهوم دعا و نیایش

در اصطلاح مردم، واژه دعا به حاجت خواهی از خدای متعال گفته می شود. در اصطلاح قرآن نیز بیشتر به معنای خواستن و خواندن به کار می رود و این معنا از دعا، در آیات بسیاری سفارش شده است. از بررسی موارد مختلف دعا در آیات قرآن، چنین معلوم می شود که مضمون مجموعه دعاها دو قسم است: بخشی از آنها به مدح و تعظیم و تنزیه خداوند می پردازد و بخشی دیگر، به درخواست نیازها، اعم از آمرزش گناهان و جبران خطاها و کوتاهی و برخوردار شدن از نعمت های دنیوی و اخروی. در قسم اوّل به وسیله دعا، قلب و روح آدمی پیوند نزدیک با خدا پیدا می کند و همانند قطره ای که به اقیانوس بی پایان بپیوندد، از راه اتصال با آن مبدأ بزرگ، قدرت شگفتی می یابد. قسم دوم از دعا، در مورد نارسایی های قدرت ماست. مفهوم واقعی این قبیل از دعاها، درخواست فراهم شدن اسباب و عواملی است که از دایره قدرت انسان بیرون باشد، آن هم از کسی که قدرتی بی پایان دارد و هر امری برای او آسان است.

کاربردهای واژه دعا در قرآن

واژه دعا در آیات مختلف قرآن، در معانی چندی به کار رفته؛ از جمله آنهاست:

خواندن، دعا کردن و خواستن از خداوند؛ ندا دادن و صدا زدن؛ دعوت کردن به چیزی، یا به سوی کسی فراخواندن؛ استغاثه و یاری خواهی؛ قرار دادن و قائل شدن؛ درخواست کردن و پرسیدن؛ فرمان دادن و امر کردن؛ فریاد زدن از روی حسرت و اندوه؛ خواندن و نامیدن؛ عبادت کردن و پرستیدن؛ و ادّعا و ما حصل گفت وگوها.

اهمیّت دعا

با بررسی آیات قرآن و روایات اهل بیت علیهم السلام در می یابیم که در اسلام، کمتر موضوعی است که به اندازه دعا و نیایش به آن توجه شده باشد. حتی در یکی از آیات قرآن کریم آمده است: «به مردم بگو: اگر دعایتان نبود، پروردگارم هیچ اعتنایی به شما نمی کرد». وقتی کسی از امام باقر علیه السلام پرسید که ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله ، زیاد قرآن خواندن بهتر است یا زیاد دعا و نیایش کردن؟ آن حضرت فرمود:«دعا کردن بهتر است، مگر این آیه قرآن را نشنیده اید که می فرماید: اگر دعا کردنتان نبود، پروردگارم اعتنایی به شما نمی کرد». باز در اشاره به منظور از عبادت در آیه ای که می فرماید: «آنان که از پرستش من سرکشی می کنند، به زودی با خواری به جهنم در آیند»، امام باقر علیه السلام فرمود: «در این آیه، منظور از عبادت، دعاست و دعا برترین نوع عبادت است».

توصیه به دعا کردن

یکی از وظایف مهم پیامبران الهی این بوده که مردم را به دعا کردن تشویق و ترغیب کنند. قرآن کریم در این باره خطاب به رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:«ای پیامبر، به مردم بگو خدا را بخوانید یا رحمان را بخوانید. هر کدام [از اسمای نیکو] را بخوانید؛ نام های نیکو همه از آنِ اوست». در حدیث قدسی وارد شده است که خداوند متعال به حضرت موسی بن عمران علیه السلام فرمود:«ای موسی، بندگان مرا دستور ده که مرا بخوانند». باز بر اساس روایتی دیگر، خداوند عزّ و جلّ به حضرت عیسی بن مریم3 چنین دستور می دهد: «ای عیسی،به من ایمان آور و به مؤمنان تقرّب جوی و به آنان فرمان ده که به همراه تو به دعا بپردازند». یکی از سفارش های مهم رسول خدا صلی الله علیه و آله به امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام این بود که به ایشان می فرمود: «ای علی، تو را به دعا کردن سفارش می کنم».

فلسفه و هدف اصلی دعا

با دقت در برخی آیات قرآنی در می یابیم که هدف از دعا و نیایش، از بین بردن غرور و تکبّر است که منشأ بسیاری از طغیان هاست. با دعا کردن، روح آدمی تواضع پیدا می کند و انسانِ مأنوس با دعا، هرگز گِرد کبر و غرور نخواهد گشت و این آغاز راه بندگی خداوند است. بنده اگر متکبّر باشد، بنده نیست. عامل مهم ترک دعا و نیایش هم کبر است و خداوند متعال در اشاره به این حقیقت می فرماید: «مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم. همانا کسانی که از عبادت و بندگی من سرکشی کنند و تکبر ورزند، طولی نمی کشد که با خواری و ذلت وارد جهنم می شوند». امام باقر علیه السلام مفهوم این آیه را در روایتی چنین بیان می فرماید: «در نزد خداوند کسی مبغوض تر از آن نیست که از عبادت او تکبّر می ورزد و از آنچه نزد اوست درخواست نمی کند».

دعا، کلید اجابت

از مجموعه سفارش هایی که به دعا کردن در آیات و روایات وارد شده، چنین معلوم می گردد که هرگز دعاهای حقیقی بدون پاسخ نمی ماند. امام حسن مجتبی علیه السلام در این باره می فرماید: «خداوند عزّوجلّ باب دعا و درخواست از خودش را به روی هیچ کس نگشود که باب اجابت آن را به روی او بسته باشد». در قرآن کریم نیز بارها به این امر تصریح شده که اگر بندگانم مرا بخوانند، من خواهش و دعای آنها را بی پاسخ نمی گذارم. در یک مورد هم از زبان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمده است: «ای بندگان خدا، پروردگارتان می گوید: مرا بخوانید تا به شما پاسخ دهم». نیز در موردی دیگر، خداوند خطاب به پیامبرش می فرماید: «چون بندگان من درباره من از تو بپرسند، بگو که من نزدیکم و به ندای کسی که مرا بخواند، پاسخ می دهم». پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله هم در اشاره به این حقیقت فرموده است:«خدا را نسزد که درِ دعا را برای بنده ای بگشاید و درِ اجابت آن رابه روی او ببندد. خدا کریم تر از آن است که چنین کند. هرکس که درِ دعا به رویش گشوده شد، درهای اجابت نیز به روی او گشوده می شود».

رابطه ایمان و عمل با استجابت دعا

توجّه به این حقیقت لازم است که دعا، به تنهایی کارساز نیست؛ بلکه آنگاه دعا مؤثر است که با عمل صالح و ایمان همراه باشد. خداوند متعال در این باره می فرماید: «خدا دعای کسانی را که ایمان آورده و عمل صالح انجام دهند، به مرحله اجابت می رساند». اصولاً اصل در سنت الهی این است که زندگی انسان از طریق فعالیت و تلاش او اداره شود و دعا، سبب و کمکی است که در تسریع تحقق اهداف و به نتیجه رسیدن اعمال او مؤثر است. بنابراین، کسانی که دعا را به عنوان تنها وسیله منحصر به فرد در برآورده شدن نیازها تلقی می کنند و به آن اکتفا می نمایند، سخت دراشتباه اند. در برخی از روایات تأکید شده اگر کسی دعا کند، ولی از عمل سرباز زند، همانند کسی است که با کمانِ بی زه تیراندازی می کند. بدیهی است که چنین کسی، هرگز به هدف دست نخواهد یافت.

پذیرش دعا در پرتو وفا به عهد خدا

اجابت دعا شرایطی دارد که هر کس آن را رعایت کند، دعای او به مرحله قبولی و برآورده شدن می رسد. یکی از شرایط قبولی دعاها، عمل کردن بر اساس عهد و پیمان الهی است. خداوند عزّ و جلّ در این باره به بنی اسرائیل می فرماید: «ای بنی اسرائیل، نعمتی را که به شما ارزانی داشتم به یاد بیاورید و به عهد من وفا کنید تا من هم به عهد شما وفا کنم». نقل شده است شخصی به امام صادق علیه السلام عرض کرد: فدایت شوم، خداوند می فرماید مرا بخوانید تا دعای شما را به مرحله اجابت و پذیرش برسانم، پس چرا با اینکه ما خداوند را می خوانیم، دعایمان مستجاب نمی شود. حضرت پاسخ داد: «علتش این است که شما به عهد الهی وفا نمی کنید. اگر به عهد خدا [که همان به جای آوردن حقوق اوست [عمل کنید، خداوند هم به عهد خودش که به مرحله اجابت رساندن دعاهای شماست، عمل خواهد کرد».

دعا در همه شرایط

قرآن کریم از کسانی که تنها به هنگام بروز مشکلات به یاد خدا می افتند، به عنوان اسرافکاران یاد می کند و می فرماید: «چون به آدمی گزندی رسد، چه در آن حال به پهلو خفته باشد یا در حال نشسته یا ایستاده باشد، ما را می خواند و به دعا و نیایش مشغول می شود؛ اما چون آن گزند را از او دور کنیم، چنان می گذرد که گویی ما را برای دفع آن گزندی که به او رسیده بود، هرگز نخوانده است. اعمال انسان های اسرافکار این چنین در نظرشان آراسته شده است». پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در اشاره به بهترین روش در دعا و نیایش می فرماید: «در هنگام آسایش، خود را به خدا بشناسان تا در هنگام گرفتاری و سختی، او هم تو را بشناسد». امام سجاد علیه السلام هم در یکی از مناجات های خود دراین باره فرموده است: «پروردگارا، مرا از آنان قرار نده که خوشی سرمستشان می کند و بلا و گرفتاری آنها را از پا در می آورد. اینان فقط زمانی تو را می خوانند که گرفتار شوند و تنها هنگامی به یاد تو می افتند که به مصیبتی سخت گرفتار آیند، تنها در این هنگام است که در برابر تو به خاک می افتند و دست خواهش به سویت بر می دارند».

اندازه دعا و نیایش

از بررسی دستورات الهی، به خوبی معلوم می شود که خداوند برای هر کاری حدّ و اندازه معیّنی را مشخص کرده، ولی برای دعا، حدّ و اندازه خاصّی معیّن نساخته است. در سوره احزاب می خوانیم: «ای کسانی که ایمان آورده اید، خدارا بسیار یاد کنید و صبح و شام او را به پاکی بستایید». امام صادق علیه السلام در اشاره به این آیه فرمود: «هیچ امری نیست مگر آن که برای آن اندازه ای تعیین شده، جز ذکرو دعا که برای آن اندازه ای معین نشده است. نماز، روزه و حجّ حدی دارند، اما دعا اندازه و مقدار خاصی ندارد. خداوند تبارک و تعالی از دعا به کم آن راضی نشده و در نتیجه، برای آن مقداری معین نساخته است. آن گاه این آیه را تلاوت فرمودند که: ای مؤمنان، خدا را بیشتر یاد کنید و صبح و شام به ستایش او بپردازید».

قبولی دعای مضطر

گر چه دعای همه بندگان خدا در صورت برخورداری از شرایط لازم به مرحله اجابت می رسد، ولی بر اساس مضمون بسیاری از آیات و روایات، پروردگار عالمیان به دعا و در خواست های افراد مضطر، بیشتر توجه می کند؛ چرا که این افراد، در معرض خطر یأس و ناامیدی هستند و اقتضای رحمت بی پایان الهی آن است که به آنها توجه ویژه ای بشود. گذشته از آن، افراد مضطر وقتی دستشان از اسباب عادی کوتاه شد، به صورت طبیعی، بسیار خالصانه رو به خدا می آورند و با تمام وجود، به این باور می رسند که جز خدا کسی را یارای گِره گشایی از مشکل آنها نیست. هنگامی که با چنین اعتقادی متوجه خدا شدند، خداوند هم بر اساس وعده ای که داده، خواسته آنان را برآورده می سازد. چنانچه در آیه ای می خوانیم: «آیا بت هایی که معبود شما هستند بهترند یا آن خدایی که آسمان ها و زمین را آفریده و... دعای انسان های مضطر را اجابت می کند؟».

وقت مناسب دعا کردن

دعا و نیایش در شب بیشتر سفارش شده و در بین ساعات شب هم، نیایش و استغفاردر سحرگاهان بیش از زمان های دیگر مورد تأکید است. در قرآن کریم تصریح می شود که انسان های با ایمان، سحرگاهان را برای استغفار برمی گزینند. خداوند به حضرت موسی علیه السلام هم سفارش می کند که: ای پسر عمران،... در تاریکی های شب مرا بخوان که در آن لحظات، مرا از همیشه نزدیک تر و اجابت کننده تر خواهی یافت». در روایتی رسول اکرم صلی الله علیه و آله می خوانیم:«بهترین زمان نیایش با خدا و دعا کردن، سحرگاهان است». آن گاه حضرت ضمن اشاره به جریان فرزندان حضرت یعقوب علیه السلام و وعده استغفار به ایشان در یک وقت مناسب می فرماید: «اینکه حضرت یعقوب به فرزندان خود فرمود که بعدا در یک زمان مناسب برای شما طلب استغفار خواهم کرد، منظورش سحرگاهان بود. وی در موقع سحر برای آنها از خدا طلب آمرزش کرد».

دعا، وسیله اعتلای روح

در اسلام، دعا و نیایش تنها مخصوص زمان های گرفتاری و مشکلات نیست؛ بلکه دعا، وسیله مهمّی است برای رشد و تعالی روح آدمی، رها شدن او از پستی های هوی و هوس و پرواز به سوی کمالات عالی الهی. انگیزه هدف و دعا و نیایش های که از زبان انبیا و اولیای الهی در قرآن و روایات نقل شده، بیشتر به این امر مهم اختصاص دارد. برای مثال، در یک مورد درخواست یکی از اولیاء خدا در قرآن کریم بدین صورت مطرح می شود:«پروردگارا، پس از آنکه ما را به راه راست راهنمایی کردی، دل هایمان را از راستی و درستی برنگردان و از سوی خود به ما رحمت عطا کن؛ چراکه تو بیش از همه بخشنده ای». در جای دیگر می فرماید: «پروردگارا، از سوی خود به ما رحمت فرست و از کار ما برای ما صلاح و رشدی عنایت کن».

موانع اجابت دعا در کلام امام علی علیه السلام

شخصی نزد امیرمؤمنان علی علیه السلام رفت و از عدم استجابت دعاهایش شکایت کرد و گفت: با اینکه خداوند فرموده دعا کنید، من اجابت می کنم، چرا ما دعا می کنیم، ولی به اجابت نمی رسند؟ امام علیه السلام فرمود:«چون قلب و فکر شما، در هشت چیز کوتاهی کرده است: 1. شما خدا را شناخته اید، ولی حق او را اداء نکرده اید؛ 2. به فرستادگان او ایمان آورده اید، ولی با سنت آنها مخالفت ورزیده اید؛ 3. کتاب او را خوانده اید، ولی به آن عمل نکرده اید؛ 4. به زبان می گویید از مجازات خدا می ترسید، ولی در عمل چنین نیستید؛ 5. می گویید به پاداش الهی علاقه دارید، ولی در عمل کارهایی را انجام می دهید که شما را از آن دور می سازد؛ 6. نعمت خدا را می خورید و حقّ شکر او را ادا نمی کنید؛ 7. خدا به شما دستور داده دشمن شیطان باشید. شما ادعای دشمنی با شیطان را می کنید، ولی با او مخالفت نمی ورزید؛ 8. به دنبال عیب مردم هستید، ولی عیب های خودتان را فراموش می کنید. با این حال، چگونه انتظار دارید دعایتان به اجابت برسد».

دعای گروهی و دسته جمعی

در فرهنگ اسلامی، به جمع بودن و جماعت اهمیت ویژه ای داده شده است. در برخی از روایات، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در ترغیب به با هم بودن و به صورت دسته جمعی در کارها شرکت کردن می فرماید: «دست خدا با جماعت است»؛ یعنی عنایت خداوند به اعمال دسته جمعی بیشتر بوده و در انجام برخی از عبادت های جمعی مهم نظیر حج، نماز جمعه و نماز جماعت، سفارش های فراوانی شده است. سیره عملی رسول اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام نیز دعاهای گروهی را مورد تأیید قرار می دهد. برای نمونه، امام صادق علیه السلام می فرماید: «هر گاه امر دشوار و ناگواری برای پدرم [امام باقر علیه السلام ] پیش می آمد، آن حضرت زنان و کودکان را گِرد می آورد و سپس خود دعا می کرد و آنها آمین می گفتند». نیز از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود:«هیچ گاه چهار نفر در یکجا فراهم نیامدند و برای موضوعی به درگاه خداوند متعال دعا نکردند، مگر آنکه پس از اجابت آن دعا، از هم جدا و از آن مکان پراکنده شدند».

دعا در نهان

از بررسی آیات چنین برمی آید که در آن دسته از دعا و خواسته هایی که جنبه اجتماعی ندارد و بیشتر یک راز و نیاز بین بنده و خدا است، تنهایی و خلوت، بسیار مطلوب و مناسب دانسته شده است. به ویژه که در نهان و تنهایی، زمینه اخلاص و پاکی نیّت زودتر و بهتر فراهم می گردد. خداوند تبارک و تعالی در آیه ای خطاب به پیامبر خود می فرماید:«پروردگارت را در دل خود به تضرع وخشوع، بی آنکه صدای خود را بلند کنی، آهسته و آرام در هر صبح و شام یاد کن و از غافلان مباش. آنها که (در مقام قرب) نزد پروردگار تو هستند، (هیچگاه) از عبادتش تکبر نمی ورزند و او را تسبیح می گویند و برایش سجده می کنند». پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز در اشاره به اهمیت دعاهای نهانی، می فرماید: «اجر و پاداش یک دعای پنهانی، برابر با پاداش هفتاد دعای آشکار است». در این باره امام صادق علیه السلام مطلب بالاتری را بدین شرح می فرماید: «عظمت، ثواب و پاداش دعا و تسبیحی را که بنده در خلوت خویش انجام می دهد، جز خدای تبارک و تعالی کس دیگری نمی داند».