تاریخ نگارش : هفتم بهمن 1389

قربانی در اسلام
ابراهیم محمودی

«قربان»و«قربان»به ضم و کسر«ق»مصدر«قرب»به معنی نزدیک شدن است.
و«قربانی»نیز که از همین ریشه است، به معنی نزدیکی انسان به خدا از طریق اقدام به ذبح یک حیوان می‏باشد.
آیین قرباین ریشه‏ای بس کهن و قدیمی دارد، و با تحقیقاتی که در این زمینه به عمل آمده است، این آیین از دیرباز با مراسم و تشریفات خاصّی در میان انسانها با وجوه مختلف رواج داشته است.امّا در بدو امر، چون شعور و تعقّل افراد بسیار ساده و نارسا و آمیخته به تصوّرات مبهم بوده است و رشد ذهنی آنها بدان اندازه نبود که بتوانند کیفیّت ارتباط خویش را با خالق خد به‏طور صحیح و منطقی توجیه کنند. گروهی مسائل را با زندگی خود مقایسه کرده‏اند، و به گمان آن‏که خدای یگانه نیز همچون خود آنها نیازمند به غذا و سایر لوازم زندگی است، قربانی را برای رفع نیازهای وی تقدیم و با افکار نابالغ و خیالات واهی و بی‏اساس خود سعی می‏کردند بدین وسیله رضایت او را جلب کنند.دسته‏ای دیگر برای آن‏که از فضایل خدایان بهره‏مند و با آنها متّحد شوند، خدایان را قربانی می‏کردند و آنها را می‏خورند 1 .و (1)-باید دانست که تصاویر ذهنی بشر درباره ذات مطلق الهی به هیچ‏وجه مطابق با واقعیّت نبوده است و خداوند برتر از خیال و قیاس و گمان و وهم انسان است حضرت علی(ع)در این زمینه می‏گوید:کلّما میّز تموه باوهامکم اوادرکتموه فی ادقّ معانیکم فهو مصروف مردود الیکم محدث مصنوع مثلکم.(صباح الهدایه- محمود بن علی کاشانی ص 19)

«قربان»و«قربان»به ضم و کسر«ق»مصدر«قرب»به معنی نزدیک شدن است.
و«قربانی»نیز که از همین ریشه است، به معنی نزدیکی انسان به خدا از طریق اقدام به ذبح یک حیوان می‏باشد.
آیین قرباین ریشه‏ای بس کهن و قدیمی دارد، و با تحقیقاتی که در این زمینه به عمل آمده است، این آیین از دیرباز با مراسم و تشریفات خاصّی در میان انسانها با وجوه مختلف رواج داشته است.امّا در بدو امر، چون شعور و تعقّل افراد بسیار ساده و نارسا و آمیخته به تصوّرات مبهم بوده است و رشد ذهنی آنها بدان اندازه نبود که بتوانند کیفیّت ارتباط خویش را با خالق خد به‏طور صحیح و منطقی توجیه کنند. گروهی مسائل را با زندگی خود مقایسه کرده‏اند، و به گمان آن‏که خدای یگانه نیز همچون خود آنها نیازمند به غذا و سایر لوازم زندگی است، قربانی را برای رفع نیازهای وی تقدیم و با افکار نابالغ و خیالات واهی و بی‏اساس خود سعی می‏کردند بدین وسیله رضایت او را جلب کنند.دسته‏ای دیگر برای آن‏که از فضایل خدایان بهره‏مند و با آنها متّحد شوند، خدایان را قربانی می‏کردند و آنها را می‏خورند 1 .و (1)-باید دانست که تصاویر ذهنی بشر درباره ذات مطلق الهی به هیچ‏وجه مطابق با واقعیّت نبوده است و خداوند برتر از خیال و قیاس و گمان و وهم انسان است حضرت علی(ع)در این زمینه می‏گوید:کلّما میّز تموه باوهامکم اوادرکتموه فی ادقّ معانیکم فهو مصروف مردود الیکم محدث مصنوع مثلکم.(صباح الهدایه- محمود بن علی کاشانی ص 19)
گروهی دیگر ارزاق عمومی مردم را، با همه نیازهایی که داشتند به عنوان قربانی به آتش می‏کشاندند.
مردم جزیرة العرب نیز، همین روشها و اهداف غلط را در زمینه قربانی دنبال می‏کردند، تا آن‏که خورشید تابناک اسلام طلوع کرد، بر روی همه این آیینهای جاهلانه خط بطلان کشید، و در مورد قربانی نیز طریق صحیح و سازنده‏ای را که موجب صفای باطن و رفاه حال جوامع انسانی می‏باشد ارائه داد.
اسلام، سنّت«قربانی»را که در عهد جاهلیّت به نوعی متداول بود، نه تنها مورد نکوهش قرار نداد بلکه با شرایط خاصّی نسبت به آن ترغیب و تشویق کرد.
قرآن مجید، عمل قربانی را همدوش«کعبه»و«ماه حرام»و وسیله‏ای برای برپا بودن مردم و صیانت جامعه از فساد و تباهی معرّفی فرموده است:
«جعل اللّه الکعبة البیت الحرام قیاما للنّاس و الشّهر الحرام و الهدی و القلائد» 1 همچنانکه«کعبه»از نظر احترام و محبوبیّت عمومی عامل بقای امّت اسلام است، و باید تا قیام قیامت ثابت و پابرجا باشد، سنّت قربانی نیز باید برای همیشه باقی بماند.امّا این آیین مقدّس همان‏طوری که با«بت»و«بت‏پرستی»مبارزه کرد، سنّتهای جاهلانه و ستمکارانه معمول زمان را نیز تحریم کرده است.مثلا درباره قربانی، قربانی آدمیان را به هر عنوان که باشد قتل نفس و گناهی بزرگ شمرده است و مرتکب این جنایت را مستحق کیفر دانست.و همچنین مقاصد جاهلانه دیگری، از قبیل:رسیدن بو، گوشت و یا خون قربانی به خدایان که در ادیان و اقوام دیگر دنبال می‏شود به شدّت نفی کرده است.
قرآن می‏گوید««لن ینال اللّه لحومها و لا دماؤها و لکن یناله التّقوی منکم» 2
هرگز گوشت و خون قربانیها به خدا نمی‏رسد لیکن تقوای شماست که به خدا می‏رسد.
رسم عرب دوره جاهلیت این بود که در موقع قربانی، در برابر کعبه می‏ایستاد و خون آن را به قصد قربت به اطراف کعبه می‏پاشید؛به گمان این‏که خداوند به گوشت و خون محتاج است و استفاده می‏برد.امّا قرآن اعلام داشت که خداوند نیازمند به اینها نیست.امّا تقوا که عبارت از آن حالت اخلاص و توجّه به خدا که از شرایط اساسی عمل قربانی است به خدا می‏رسد.و خداوند از شما قبول می‏کند 1 .و تأکید بر اینکه، از گوشت و خون قربانی به خدا چیزی نمی‏رسد، برای ردّ عقاید ادیان دیگر است.
از نظر اسلام، قربانی گذشته از زنده نگه داشتن مکتب توحیدی ابراهیم(ع)، و سنّت قربانی او؛دارای منافع مادّی دیگری نیز هست که همه آنها در جهت سعادت اخروی و رفاه حال دنیوی انسانها می‏باشد.
رفع نیاز مستحقان و دردمندان، اهدای به همسایگان و استفاده خانواده از جمله مصارف«قربانی»است:
«عن ابی جمیله عن ابی عبد اللّه(ع)قال:سألته عن لحم لاضالحی:فقال: کان علی بن الحسین و ابنه محمّد علیهما السّلام یتصدّقان بالثّلث علی جیزانیها و بثلث علی المساکین و ثلی یمسکانه لاهل البیت» 2 و چون قربانی برای رفاه حال مردم است، نسبته به سلامت، فربه و جوان بودن حیوانی که قربانی می‏شود نیز تأکید شده است:
«عن رسول اللّه(ع):لا یضحی بالعرجاء و لا بالعجفاء و لا بالحرباء و لا بالخرقاء و لا بالجذّاء و لا بالعضباء» 1 رسول خدا فرمود:حیوانی که قربانی می‏شود نباید لنگ، لاغر، کچل، گوش‏بریده، دم‏بریده و شاخ شکسته باشد.
در تورات نسبت به بی‏عیب بودن آن سفارش شده است:
«و اگر کسی ذبیحه سلامتی برای خدا بگذاراند، خواه برای وفای نذر خواه، برای نافله، چه از رمه چه از گله، آن بی‏عیب باشد تا مقبول باشد.البتّه هیچ عیب در آن نباشد، کور یا شکسته یا مجروح یا آبله‏دار برای خدا مگذرانید» 2 .
در جای دیگر آمده است:
«قربانی کردن گاو، بز نر و قوچ بی‏عیب در روزهای مختلف ماه و عیدها و دیگر مراسم رسمی هم باعث آمرزش گناهان و هم موجب طهارت معبد می‏گردد» 3 .
قرآن مجید صراحت دارد بر اینکه، گوشت قربانی برای طعام فقرا و مساکین است:
«و البدن جعلناها لکم من شعائر اللّه...فکلوا منها و اطعموا القانع و المعترّ» 4 . شتران درشت اندام را از نشانه‏های دین و مناسک حج قرار دادیم...پس بخورید از آنها و به نیازمندان بخورانید.در جای دیگر می‏گوید:«فکلوا منها و اطعموا البائس الفقیر» 4 .و بنابراین، یک مسلمان به حکم آیه شریفه:«لن تنالو البرّ حتّی تنفقوا ممّا تحبّون» 4 باید بهترین شئ خود را که بیشتر مورد علاقه‏اش هست و معمولا او را زیاد حق باز می‏دارد در راه خدا بدهد.
مخصوصا در مورد قربانی، باید حیوانی را فدا کند که قابل استفاده هرچه بیشتر مسلمانان و ارزنده باشد.چه فریضه قربانی به تبعیّت از ابراهیم خلیل اللّه است که وی محبوبترین سرمایه خود را که همان فرزند و تنها امید و آرزوی او بود و فرزندان الهی تسلیم کرد.
یک مسلمان نیز باید چنین باشد.وقتی چیزی را در راه خدا می‏دهد، باید به حکم آیه شریفه:«انّ اولی النّلس باابراهیم للّذین اتّبعوه» 1 بهترین را بدهد.هدف از قربانی کمال به توحید و تقوا است و توحید حقیقی آن است که انسان همه امکاناتی را که در اختیار دارد بدون چون و چرا و با کمال عشق و شوق، همانند ابراهیم(ع)به قربانگاه ببرد، و با خلوص نیّت به هر نوع و هرجا که خدا دستور داده است به مصرف برساند.
از جناب ابراهیم، کشتن فرزند و ریختن خون جوان نمی‏خواستند؛بلکه هدف قلب سلیم و نشان دادن پایه توحید تا حدّ گذشت از عزیزترین سرمایه‏ها در راه خدا با خلوص نیّت و مسرّت بود.
«و انّ من شیعته لابراهیم، اذ جاء ربّه بقلب سلیم» 2 .در این صورت است که خداوند با عنایت و لطف خود هدیه دیگر را به جای فرزند می‏پذیرد:«و فدینتاه بذبح عظیم» 3 .
امام صادق(ع)می‏فرماید:«و اذبح حنجرة الهوی و الطّمع عند الذّبیحة» 4 به هنگام کشتن قربانی، گلوی هوای نفس و حنجره خواهشهای بیجای دل و طمع را ببر!و به حیات آنها خاتمه بده، تا از هر زبان و فتنه در امان باشی.
با توجه به آنچه بیان شد، نظر اسلام در مصرف گوشتهای قربانی این است که مواد غذائی برای مسلمانان فراهم شود و مخصوصا توسعه و گشایشی در زندگی تنگدستان اجتماع به وجود آید، نه آنکه آن همه اموال و مواد غذادی و سرمایه‏های نفیس تجاری، اعمّ از گوشت، پوست، پشم، مو، روده و استخوان که هریک از آنها در بازارهای جهان امروز دارای ارزش قابل توجهی است و می‏تواند برای مسلمانان مفید باشد زیر خاک مدفون و ضایع شود.
لذا بر دولتهای اسلامی است، که با کسب تکلیف از فقها و دانشمندان راستین خود، برای حفظ حیثیّت جهان اسلام و بستن دهان معترضین و تحقّق دادن به آرمان مقدّس قرآن، که می‏فرماید:«و اطعموا البائس الفقیر» 1 با در نظر گرفتن و کثرت کشتار در مدّت سه روز«منا»تشکیلات منظم و مجهّزی به وجود آورند و به وضع آبرومندانه‏ای هدف عالی اسلام را که انفاق به محتاجان و رفع نیاز نیازمندان است، در سطح جالب جهانی عمل کنند تا ضمن اینکه یک کمک مؤثّر اساسی به طبقه مستمند و فقیر انجام می‏شود، نمونه درخشانی از تعالیم عالی اسلام را نیز به جهانیان ارائه کرده باشند؛که مورد تایید پیشوایان و رهبران این آیین مقدّس نیز می‏باشد: «عن ابی عبد اللّه علیه السّلام:کنّا ننهی النّاس عن اخراج الاضاحی من منی بعد ثلاث لقلة اللّحم و کثرة النّاس.فامّا الیوم فقد کثر اللّحم و قلّ النّاس فلا بأس باخراجه» 2 .
امام صادق(ع)فرمودند:اینکه ما مردم را نهی می‏کردیم، که گوشت قربانی را به خارج از«منا»ببرند به خاطر این بود که جمعیّت زیاد، و گوشت کم بود.امّا وقتی گوشت بیش از مصرف مردم باشد بیرون بردن آن از«منا»بلا مانع است 3 .

«اوقات قربانی»
بعضی از قربانیها به‏طور متناوب انجام می‏شود و دارای وقت معیّن و ثابن است؛از قبیل:قربانی در عیدهای مذهبی و ملّی که تقریبا در همه اقوام این جشنها با قربانی همراه بوده است.
مثلا نزد«یهود»روز«سبت»از احترام خاصّی برخوردار بود و در آن روز قربانی را به چندین برابر روزهای معمولی هفته می‏رساندند.همچنین عید«فصح»، در دین یهود که یادگار واقعه خروج بنی اسرائیل از مصر است؛همراه با قربانی بوده است.
این عید منطبق با جنبش باستانی سامی نژادان نیز می‏باشد، که از دیرباز به عنوان عید بهاری معمول می‏داشته‏اند.
در اسلام روز دهم ذی الحجّه هر سال به نام«عید قربان»یا«اضحی» مراسمی برگزار می‏شود.در این روز حاجیان پس از وقوف در عرفات و مشعر، به «منا»می‏روند و قربانی می‏کنند.در این روز برای حاجیان در«منا»قربانی واجب و برای سایر مسلمانان که به زیارت نرفته‏اند مستحبّ مؤکّد است.
قربانی در حج تمتع را«هدی»، و آنرا که در روز عید«اضحی»صورت می‏گیرد«اضحیّه»نامند.
خلافهائی از قبیل:صید حیوانات و ارتکاب امور ممنوعه در حال احرام و وفای به نذر و قسم نیز از نظر اسلام موجب قربانی به عنوان کفّاره گناه است که تفصیل، کیفیّت و شرایط آن در کتابهای مربوط به حج آمده است.
قربانی در مواقع مختلف هفته و ماه مانند:اوّل، وسط و آخر یا ابتدا نیمه دوم سال، یعنی روز اوّل از ماه هفتم، و یا هنگام ظهور نوبر میوه‏ها، و بالاخره برداشت‏ محصول، نیز از جمله اوقات ثابت برای تقدیم قربانی است.در میان اعراب دوره جاهلیت ظاهرا ماه«رجب»از مشهورترین ماههایی بوده است که نزد بتان خود قربانی تقدیم می‏کردند.
امّا قربانیهایی که وقت معیّنی ندارد غیر محدود بوده است و تقدیم قربانی در هر موقع مانند:تولّد فرزند، بنای ساختمان، شروع جنگ، حفر چاه و خندق، پیروزی در جنگ و کسب موفقیّت در کارها مستحث و در بین پیروان ادیان و مذاهب رایج است 1 .

منابع مورد استفاده مقاله
1-قرآن مجید
2-مصابح الهدایه محمود بن علی کاشانی
3-لسان العرب ابن منظور
4-مجمع البیان شیخ طبرسی
5-علل الشّرایع شیخ صدوق
6-وسائل الشیعه شیخ حرّ عاملی
7-عهد عتیق دار السّلطنه لندن
8-مصباح الشّریعه امام صادق.(ع)
9-من لا یحضره الفقیه ابن بابویه قمی.
10-حج برنامه تکامل سید محمد ضیاءآبادی
11-تاریخ العرب قبل الاسلام دکتر جواد علی
(1)-اقتباس از کتاب:تاریخ العرب قبل الاسلام-دکتر جواد علی ص 213-197

پی نوشت ها:

--------------------------------------------------------------------------------
(1)-سوره مائده-آیه 97
(2)-سوره حج-37
(1)-مجمع البیان-شیخ طبرسی-ج 7 ص 86
(2)-علل الشرایع-شیخ صدوق-باب 178
(1)-وسائل الشیعه-شیخ حرّ عاملی-کتاب ذبح-باب 21
(2)-سفر لاویان-باب 22
(3)-کتاب حز قیال نبی-باب 45
(4)-سورة حج-36
(5)-سوره حج-28
(6)-سوره آل عمران-91
(1)-سوره آل عمران-67
(2)-سوره صافات-84-83
(3)-سوره صافات 107
(4)-مصباح الشّریعه-باب 21
(1)-سورد حج-28
(2)-من لا یحضره الفقیه-ج 2 ص 493-وسائل الشیعه ج 10-کتاب ذبح
(3)-حج برنامه تکامل-سید محمّد ضیاءآبادی ص 346