تاریخ نگارش : پنجم بهمن 1389

تاریخچه رسم الخط قرآن و سیر و تحول آن
ابراهیم محمودی

تاریخچه رسم الخط قرآن و سیر و تحول آن

الف)نگارش قرآن
قرآن کریم در خلال 23 سال، از بعثت تا رحلت پیامبر اکرم(ص)به صورت بخش‏هایی، به رسول گرامی وحی شده است و آن حضرت، آیات شریفه را قرائت می‏کردند و تعلیم می‏دادند.
اکثر مسلمانان آیات قرآن را حفظ می‏کردند و بعضی نیز آیات را با وسایل و ابزار آن روز می‏نوشتند و نگهداری می‏کردند.افراد نخبه‏ای که این کار را به طور دقیق و کامل انجام می‏دادند، به«کتاب وحی»معروف شدند که نام و شرح حال آن‏ها در کتاب‏های تاریخ اسلام ثبت است.
سپس طی مراحلی، آیات و سور قرآن جمع‏آوری و تنظیم شد و به صورت یک کتاب مدون درآمد که آن را «مصحف»نامیدند و مردم از روی این مصحف رونویسی می‏کردند.برای بررسی بیش‏تر در این موضوع، به کتاب‏های تاریخ قرآن مراجعه کنید.

ب)نگارش حروف قرآن
قرآن در آغاز، به شیوه خط متداول صدر اسلام نوشته شده است.این خط فاقد هر گونه علامت بود؛چه نقطه و چه اعراب.از این‏رو، اکثر حروف آن دارای شکل‏های مشترک و همانند بوده است.این شکل‏ها عبارتند از:ا ب ب ح ح د ر س س ص ص ط ع ع ع ع ف ک ک ل ل م م ن و ه ه -ه ی مثلا سوره حمد به شیوه زیر نوشته می‏شده است:
بسم الله الرحمن الرحیم الحمد لله رب العلمین الرحمن الرحیم ملک یوم الدین ایاک نعبد و ایاک نستعین اهدنا الصراط المستقیم صراط الذین انعمت علیهم غیر المغضوب علیهم و لا الضالین
نمونه‏های متعدد از این رسم الخط که مربوط به قرن اول هجری است، هم اکنون در موزه‏های مهم جهان موجود است؛مانند گنجینه قرآن در مشهد مقدس، موزه قم، اصفهان، پاریس، لندن و مسکو.
تصویر نمونه‏های مختلف این نوع خط نیز در بعضی از کتاب‏های مربوط به تاریخ قرآن چاپ شده است.
این خط در مقایسه با خط عربی کنونی، این ویژگی‏ها را دارد: 1.فاقد هر گونه نقطه و اعراب و علامت است.مانند: ایاک نعبد و ایاک نستعین
2.بسیاری از حروف، به ویژه الف‏ها نوشته نشده‏اند. مانند کلمات:«الرحمان، العالمین، مالک و صراط»که به صورت«الرحمن، العلمین، ملک و صرط»نوشته شده‏اند.
3.برخی از حروف به شکل حروف دیگر نوشته شده است.مانند«الف»در کلمات«صلاة، زکاة و حیاة»که به صورت واو«صلوة، زکوة و حیوة»نوشته شده است.یا الف در کلمات«ادراک، ضحاها و یغشاها»که به صورت یاء «ادریک، ضحیها و یغشیها»نوشته شده است.
4.بعضی از حروف به طور زاید بر تلفظ نوشته شده است.مانند کلمات«یدعو، یتلو، مئة، جی‏ء و لشی‏ء»که با یک الف زاید به صورت«یدعوا، یتلوا، مائة، جای‏ء و لشای‏ء» نوشته شده‏اند.یا واو در کلمات«اولئک، اولی و اولوا»که به طور زائد بر تلفظ نوشته شده است.
در صدر اسلام اکثریت مسلمانان، عرب‏زبان بودند و بسیاری از آنان، قسمت‏های متعدد یا کل قرآن را حفظ و غالبا با آیات قرآن مأنوس بودند و این آیات تکیه کلام و ورد زبانشان بود.لذا آن زمان مشکلی در خواندن قرآن به چشم نمی‏خورد. یعنی حروف و کلمات هم‏شکل و حرکات و حالات حروف را با توجه به قرائن جمله و حضور ذهن، تشخیص می‏دادند و به نحو صحیح می‏خواندند؛همان‏گونه که ما خواندن زبان فارسی را در اول دبستان ابتدا با علائم فرامی‏گیریم، ولی پس از آن بدون علامت می‏نویسیم و می‏خوانیم.
این نگارش اولیه قرآن را«رسم المصحف»نامیده‏اند. توضیحات بیش‏تر را در کتاب‏های مربوط به تاریخ قرآن جست‏وجو کنید.

ج)علامت‏گذاری خط قرآن
در نیمه دوم قرن اول هجری که پیوسته بر تعداد مسلمانان غیر عرب زبان افزوده می‏شد، بسیاری از آنان به دلیل عدم آشنایی و عدم تسلط بر زبان عربی، در قرائت قرآن دچار اشکال و اشتباه می‏شدند.این امر باعث شد که طی مراحلی، خط قرآن علامت گذاری شود، تا قرائت آن دچار تحریف و اشتباه نگردد.
علامت‏گذاری خط قرآن در دو زمینه انجام شد:
1.نقطه‏گذاری حروف متحدالشکل، برای متمایز شدن آن‏ها از یکدیگر.مانند«د ذ، ر ز، س ش، ص ض و ط ظ»
علائم زینتی و سلیقه‏ای در خط قرآن، فقط جنبه هنری و سلیقه‏ای دارند و برای تابلوها و کتیبه‏های نفیس مناسب هستند، این علائم در آموزش و قرائت قرآن، هیچ نقش مثبتی ایفا نمی‏کنند، بلکه باعث مشکلاتی می‏شوند
مثلا این ترکیب«کتب»به وسیله نقطه‏گذاری، به چند حالت درمی‏آید، مانند«کنت، کتب و کبت».
2.علامت‏گذاری به وسیله حرکات، تنوین، تشدید و... که در ابتدا به صورت نقطه‏های درشت بود، سپس طی مراحلی تغییر شکل پیدا کرد و به صورت شکل‏های فعلی درآمد. مانند؟؟؟ این علائم برای تشخیص حرکات و حالات هر یک از حروف و درست خواندن کلمات، به خصوص کلمات متحدالشکل، ضروری هستند.مثلا این ترکیب(کتب)که به وسیله نقطه‏گذاری، به سه حالت یا بیش‏تر درآمده است، به وسیله اعراب‏گذاری، به دوازده حالت یا بیش‏تر در می‏آید، مانند:«کُتُبُ، کَتَبَ، کُتِبَ، کُنتُ، کُنتَ، کُنتِ، کَنَتَ، کُبِتَ، کَبِتُ، کَبَتَ و»
به نقطه‏گذاری«نقط الاعجام»می‏گویند و حروف نقطه‏دار را«حروف معجمه»و در مقابل حروف بی‏نقطه را«حروف مهمله»می‏نامند.همچنین اعراب‏گذاری را«نقطه الاعراب، شکل یا ضبط»نامیده‏اند.با این دو نوع علامت‏گذاری، تقریبا خط قرآن تکمیل و باعث شد که از اشتباه، ابهام، تحریف و هر گزند دیگری محفوظ و مصمون بماند.

د)علائم زینتی
قرآن کریم در ابتدا با خط کوفی نوشته شده بود.این خط رفته رفته رشد کرد و به تکامل رسید.در قرن چهارم و پنجم هجری، خطهای ریحان، ثلث، نسخ و...اختراع شدند و کم‏کم خط کوفی به خط نسخ و مشابه آن تبدیل شد.خط نسخ برخلاف خط کوفی، خطی است نازک و علامت‏پذیر، و هر مقدار که علامت به آن افزوده شود، زیباتر جلوه می‏کند.
در این مقطع زمانی بسیاری از علائم زینتی و سلیقه‏ای وارد خط قرآن شده است.نمونه این علائم را می‏توان در قرآن‏های خطی کهن در موزه‏ها و کتیبه‏های اطراف مساجد و محراب‏ها و در اطلس‏های خط مشاهده کرد.
علائم زینتی، ابتدا به طور نامنظم، بی‏قاعده و فقط به تناسب خلوت و جلوت و زیبایی خط استفاده می‏شدند، ولی رفته رفته در هر قسم از بلاد اسلامی، حالت منسجم و هماهنگ به خود گرفت و به صورت شیوه و رسم الخط خاص آن خطه شناخته شد.در عصر حاضر، می‏توان این شیوه‏های رسم الخط را به پنج دسته تقسیم کرد:
علائم زینتی، ابتدا به طور نامنظم، بی‏قاعده و فقط به تناسب خلوت و جلوت و زیبایی خط استفاده می‏شدند، ولی رفته رفته در هر قسم از بلاد اسلامی، حالت منسجم و هماهنگ به خود گرفت و به صورت شیوه و رسم الخط خاص آن خطه شناخته شد
1.رسم الخط مصری:این رسم الخط، شیوه کشور مصر و شیوه رایج در کشورهای عربی است و در سال‏های اخیر در ایران نیز بسیار متداول شده است؛به خصوص قرآنی که به خط زیبای خطاط مشهور سوری عثمان طه نوشته شده است. مثلا در این شیوه، قبل از حرکات کشیده، حرکات کوتاه نیز نوشته شده است، مانند:نوحیها، أوذینا و ءاتونی.
2.رسم الخط شبه قاره هند:این رسم الخط، شیوه رایج در کشورهای جنوب آسیاست، مانند:هند، پاکستان، بنگلادش، افغانستان و استان‏های شرق ایران مانند سیستان و بلوچستان، شرق خراسان، هرمزگان و بعضی مناطق دیگر. در این شیوه، مثلا روی صداهای(ای)و(او)علامت سکون نوشته شده است.مانند:نوحیها، اوذینا و اتونی.
3.رسم الخط ترکی:این رسم الخط، شیوه رایج در ترکیه، ایران و سایر کشورهای اسلامی است.در این شیوه، مثلا گاه قبل از صدای«آ»فتحه آمده است و گاه الف کوچک. بسیاری از علائم نیز در جای خود قرار نگرفته و نابه‏جا نوشته شده‏اند، مانند:نوحیها و اوذینا.
4.رسم الخط ایرانی:شیوه متداول در ایران است.در این شیوه نیز بسیاری از علائم در جای خود قرار نگرفته و نابه‏جا نوشته شده‏اند و علائمی که همراه با حرکات کشیده آمده‏اند، مکان ثابتی ندارند.مثلا ضمه گاه روی صدای«او»قرار دارد و گاه قبل از آن.همین طور کسره اشباعی.مانند:نوحیها، اوذینا و اتونی.
نکته قابل توجه این است که همه این شیوه‏های رسم الخط قرآن، در ایران متداول هستند.ولی هم‏اکنون متداول‏ترین آن‏ها رسم الخط مصری و ایرانی است و می‏توان گفت که در ایران تقریبا 90 درصد قرآن‏ها با رسم الخط ایرانی و مصری و 10 درصد آن‏ها با رسم الخط هندی و ترکی هستند.این امر باعث شده است که روش‏های آموزش روخوانی قرآن ناهماهنگ و نامتناسب باشند و یک روش، با همه سبک‏ها منطبق نگردد و حاصل کار آموزش، نتیجه‏بخش نباشد و اکثر مردم به ویژه دانش‏آموزان، در خواندن بسیاری از کلمات، دچار ابهام و تردید شوند و مسأله فراگیری قرآن بر آن‏ها سخت و ثقیل جلوه کند و در خواندن آن، خود را ناتوان یابند.
علائم زینتی و سلیقه‏ای در خط قرآن، فقط جنبه هنری و سلیقه‏ای دارند و برای تابلوها و کتیبه‏های نفیس مناسب هستند، این علائم در آموزش و قرائت قرآن، هیچ نقش مثبتی ایفا نمی‏کنند، بلکه باعث مشکلاتی می‏شوند، از جمله: شلوغی خط
تفاوت رسم الخطها
پراکندگی شیوه‏های آموزش و روخوانی
قاعده‏ناپذیری رسم الخط قرآن
وضع قواعد زائد و ناهماهنگ
دور شدن آموزش قرآن از آموزش فارسی
تردید معلم و شاگرد در قرائت بسیاری از کلمات
طولانی شدن زمان آموزش قرآن و پیچیدگی آن.
در واقع مهم‏ترین عامل چند گونگی و اختلاف در علامت‏گذاری خط قرآن، همین علائم زینتی و سلیقه‏ای است؛مانند علائمی که قبل از حرکات کشیده آمده‏اند.مثلا کلمه«نوحیها»که به هیچ علامتی نیاز ندارد و همگی آن را به راحتی می‏خوانند، در هر شیوه به شکل خاصی علامت‏گذاری شده است.مانند:
نوحیها(در رسم الخط مصری)
نوحیها(در رسم الخط هندی)
نوحیها(در رسم الخط ترکی)
نوحیها(در رسم الخط ایرانی)
البته در بعضی از رسم الخطها، شیوه‏های تلفیق شده و یک رسم الخط جدید به وجود آمده است.مانند بعضی از رسم الخطها که در آن بعضی موارد، شیوه ایرانی با شیوه هندی یا مصری تلفیق شده است.

ه)علائم لازمی که به چند صورت نوشته شده‏اند
اکثر علائم ضروری در عموم روش‏ها، به یک صورت نوشته شده‏اند، مانند:فتحه، کسره، ضمه و تشدید .ولی برخی از این علائم، براساس قواعد قرائت و تجوید، به چند صورت نوشته شده‏اند.مثلا برای تشخیص مدهای متصل و لازم، از مدهای منفصل، علامت مدّ در بعضی رسم الخطها به دو صورت کوچک و بزرگ نوشته شده است. گاه نیز کوچک یا بزرگ بودن علامت مد، فقط از نظر هماهنگی با زیبایی خط است و به مسائل تجویدی مربوط نمی‏شود.
مثال دیگر، علامت تنوین است که به جهت حالات مختلف آن در قرائت، به چند گونه نوشته می‏شود.مثلا در رسم الخط مصری، تنوین در موارد اظهار و التقای ساکنین، به این صورت نوشته شده است:
؟؟؟ ولی در موارد اخفا و ادغام، به این شکل:
؟؟؟ و در موارد اقلاب، به این شکل نوشته شده است:
؟؟؟ در شیوه‏های دیگر نیز تنوین به شکل‏های گوناگون آمده است.همین‏طور همزه قطع و همزه وصل، علامت اشباع، سکون و...به صورت‏های مختلف نوشته شده‏اند.
در نیمه دوم قرن اول هجری که پیوسته بر تعداد مسلمانان غیرعرب زبان افزوده می‏شد، بسیاری از آنان به دلیل عدم آشنایی و عدم تسلط بر زبان عربی، در قرائت قرآن دچار اشکال و اشتباه می‏شدند.این امر باعث شد که طی مراحلی، خط قرآن علامت‏گذاری شود، تا قرائت آن دچار تحریف و اشتباه نگردد