تاریخ نگارش : بیست و چهارم آبان 1389

حضرت ابراهیم و کعبه
ریحانه فرحمند

خانه کعبه نخستین پرستشگاه خدا بود که در زمان حضرت آدم ـ علیه السلام ـ توسط او ساخته شد بعدا طوفان نوح باعث شد که ساختمان این خانه ویران شده و در ظاهر محو گردید، اما ابراهیم خلیل می‎دانست که مکان خانه کعبه در سرزمین مکه قرار داردو بر همین اساس، به فرمان خدا، همت کرد که دیگر بار این خانه، ساخته شود.
 کلید واژه : کعبه

بناى کعبه
خانه کعبه نخستین پرستشگاه خدا بود که در زمان حضرت آدم ـ علیه السلام ـ توسط او ساخته شد بعدا طوفان نوح باعث شد که ساختمان این خانه ویران شده و در ظاهر محو گردید، اما ابراهیم خلیل می‎دانست که مکان خانه کعبه در سرزمین مکه قرار داردو بر همین اساس، به فرمان خدا، همت کرد که دیگر بار این خانه، ساخته شود. این از یک سو و از سوی دیگر با سکونت هاجر و اسماعیل در سرزمین مکه، و پیدا شدن آب زمزم و رو آوردن قبائل به این سرزمین، طبیعی است که این مجتمع، نیاز به قانون (دین) و رهبر داشت. ریشه اساسی قانون و رهبر خوب، و اجرای قانون، پرستش و عبادت خدا است، نتیجه می‎گیریم که این مردم نیاز به پرستشگاهی داشتند، تا در وقتهای مخصوصی به آن جا روند و خدا را عبادت کنند و آن پرستشگاه کلاس تعلیم و تربیت برای آنها باشد. و چه خوب است که این پرستشگاه به دست قهرمان توحید، ابراهیم خلیل ساخته گردد و برنامه و مراسم آن با رهنمودهای این مرد بزرگ تعیین شود. از این رو ابراهیم پس از گذشت مراحل مقدماتی، از طرف خداوند مأمور شد تا خانه کعبه را با کمک اسماعیل بسازد. بیشتر مفسران برآنند که کعبه پیش از ابراهیم وجود داشته است. آیه 127 بقره «و إذ یرفع إبرهیم القواعد من البیت... » ترجمه: و (به یاد آورید) هنگامى را که ابراهیم و اسماعیل پایه هاى خانه (کعبه) را بالا مى بردند و (مى گفتند): پروردگار، از ما بپذیر، که تو شنوا و دانایى. نشان مى دهد که پایه هاى خانه کعبه قبل از ابراهیم موجود بوده و آیه 96 آل عمران «إن أول بیت وضع للناس... » نیز مؤید همین مطلب است. بعضى در این زمینه به آیه 37 ابراهیم«ربنا إنى أسکنت من ذریتى بواد غیر ذى زرع عند بیتک المحرم... » تمسک جسته اند؛ زیرا «عند بیتک المحرم» نشان مى دهد که هنگام عزیمت ابراهیم با اسماعیل و هاجر به مکه، اثرى از کعبه وجود داشته است. این استدلال در صورتى پذیرفته است که ثابت شود سخن مزبور هنگام آوردن اسماعیل و هاجر به مکه گفته شده باشد؛ ولى بعضى زمان این سخن را پس از بناى کعبه و تأسیس شهر مکه و در اواخر عمر حضرت دانسته اند از روایات متعددى برمى آید که محل کعبه مشخص نبوده و ابراهیم(علیه السلام)با ترسیم جبرئیل یا وزش طوفانى که از آن به سکینه تعبیر شده یا قطعه ابرى که به محل کعبه سایه افکند، محل کعبه را شناخته و آن را بنا نهاده است. گروهى، آیه 26 حج«و إذ بوأنا لابرهیم مکان البیت» ترجمه: (به خاطر بیاور) زمانى را که جاى خانه (کعبه) را براى ابراهیم آماده ساختیم (تا خانه را بنا کند). را اشاره به این ماجرا دانسته اند. این نظر، مبتنى بر آن است که مقصود از واژه «بوأنا»، شناساندن محل کعبه یا آماده سازى آن براى ابراهیم(علیه السلام)باشد؛ولى بعضى این معنا را نپذیرفته و آیه را چنین معنا کرده اند: ما به ابراهیم وحى کردیم تا محل کعبه را معبد خویش قرار دهد؛بنابراین از آیه برنمى آید که محل کعبه مشخص نبوده؛ هرچند مى رساند که بنایى وجود نداشته است. مؤید این برداشت، روایتى از امام صادق(علیه السلام)است که براساس آن، ابراهیم نخستین بار که به مکه آمد (در حالى که بناى کعبه ویران بود) به حج مأموریت یافته، آن را به جاى آورد و سال بعد به بناى کعبه مأمور شد. در این روایت، تصریح شده که با وجود ویرانى کعبه، حدود آن مشخص بود. آیات قرآن، فرمان بناى کعبه به ابراهیم(علیه السلام)را به صراحت باز نگفته؛ ولى در روایات آمده که ابراهیم از سوى خداوند مأمور بناى کعبه شد. بیش تر مفسران با توجه به آیه 127 بقره (و إذ یرفع إبرهیم القواعد من البیت و إسمعیل... ) برآنند که ابراهیم و اسماعیل کعبه را به یارى یک دیگر بنا کرده اند؛بلکه در روایتى از امام صادق(علیه السلام)تصریح شده که ابراهیم و اسماعیل(علیهما السلام)هر دو به این کار مأمور بوده اند. آن دو مأمور بوده اند خانه کعبه را پاکیزه دارند. به هر حال طبق آیه: « و إذ بو أنا لإبراهیم مکان البیت» (حج، آیه 26). مأموریت حضرت ابراهیم(ع) به ساختن کعبه پس از آزمایش بزرگ ذبح اسماعیل صورت گرفت. چند زمانى از این حادثه مى گذشت که جبرائیل برابرش آمد گفت: خانه کعبه را بنا کن. پرسید: کجا بنا کنم، گفت: همراه این ابرى که ظاهر شده برو هرکجا که ایستاد همان جا خانه را بنا کن، ابراهیم(ع) رفت و جبرائیل راهنمایى کرد تا به محل بناى کعبه که حضرت آدم بنیانش را گذاشته بود رسیدند و بالاخره همان طورى که آیه شریفه مى فرماید: مکان بیت را به ابراهیم(ع) نشان دادیم ابراهیم(ع) عرضه داشت خدایا سنگ آن را از کجا تهیه نمایم؟ که در این حال جبرائیل مأمور تهیه سنگ از پنج کوه «منى، سیاه، جودى، ابوقبیس و کوه صفا» شد و حضرت ابراهیم به اتفاق فرزندش اسماعیل دیوارهاى خانه را به اندازه قامت یک انسان یا 9 ذرع بالا آورد. و در حین بالا بردن دیوارها مى فرمود: «و اذا یرفع ابراهیم القواعد من البیت و اسماعیل ربنا تقبل منا انک انت السمیع العلیم»( بقره، آیه 127) قواعد در عبارت «یرفع القواعد» جمع قاعده است و به آن قسمت بنا گفته مى شود که روى زمین قرار مى گیرد [که در فارسى پى و پایه گفته مى شود] و این که از دیوارها بلند، به مرتفع شدن قواعد و پایه ها تعبیر کرده از باب مجاز است. جلمه «ربنا تقبل منا... » دعاى ابراهیم و اسماعیل است، آن دو پس از پایان دیوار چینى کعبه دست به دعا بلند کردند و گفتند، پروردگارا از ما قبول کن، و براى این که در مقام بندگى رعایت تواضع و ناقابلى خدمت خود را «یعنى بناى کعبه» برسانند، نگفتند، خدایا چه خدمتى را از ما قبول کن به عبارت دیگر به نوع کارشان اشاره اى نکردند و فقط گفتند از ما قبول کن. در قرآن آمده: پس از آن که ابراهیم و اسماعیل، ساختمان کعبه را بالا بردند وکارش را پایان دادند، چنین دعا کردند:
1. پروردگارا این عمل را از ما قبول کن.
2. خدایا از ما و فرزندان ما امتی را تسلیم فرمان خود کن.
3. شیوه پرستش خود را به ما نشان بده.
4. توبه ما را بپذیر.
5. در میان مردم این سرزمین، پیامبری را مبعوث کن تا به تعلیم و تربیت و پاکسازی فکری و عملی مردم بپردازد(بقره، آیه 125).