تاریخ نگارش : بیست و ششم آذر 1390

ویژگى هاى خانواده موفق از نگاه قرآن
لیلا حسین زاده

یکى از موضوعات بسیارمهمى که در قرآن مطرح است و خداوند به آن بسیار بها مى دهد، خانواده است. و یک سؤال این است که آیا ما خانواده موفقى داریم معیار و ویژگى خانواده موفق چیست خانواده مهم ترین خشت بناى اجتماع است و اگرخانواده سالم، متعالى و استوار باشد مى توان به داشتن جامعه اى سالم، متعالى و استوار امیدوار بود. خانواده رکن طبیعى و اساس اجتماع و واحد بنیادى جامعه اسلامى است و درحفظ و گسترش قدرت ملى نقش مؤثرى ایفا مى کند. بین قدرت ملى و خانواده رابطه اى وثیق وجود دارد و سستى و تباهى خانواده، انحطاط ملت را به دنبال مى آورد. در این مقاله سعى شده است تا با الهام از آیات الهى وروایات معصومین(ع) فلسفه تشکیل خانواده، ویژگى ها و کارکرد هاى خانواده موفق را معرفى کنیم.


کلید واژه : خانواده

چیستى خانواده
از بدو خلقت و آغاز پیدایش انسان بر روى کره خاکى، همواره زنان و مردان با تشکیل کانونى به نام خانواده، عمرى را در کنار یکدیگرگذرانیده و فرزندانى در دامان پر مهر خویش پرورانده و از این جهان رخت بر بسته اند. خانواده یک واحد اجتماعى است که هدف از آن در نگاه قرآن، تأمین سلامت روانى براى سه دسته است: زن و شوهر، پدر و مادر و فرزندان. همچنین هدف، ایجاد آمادگى براى برخورد و رویارویى با پدیده هاى اجتماعى است . در قرآن مى خوانیم:
« والذین یقولون ربّنا هب لنا من أزواجنا قرّه أعین و اجعلنا للمتقین إماماً؛ (۱) و کسانى که مى گویند: «خداى ما، ما را از همسرانمان نور چشمان ببخش و ما را رهبر پرهیزکاران گردان. » این آیه بر اهمیت خانواده و پیش آهنگى آن در تشکیل جامعه نمونه انسانى اشاره دارد، همچنان که پیوندهاى سالم و درخشان خانوادگى را ایده آل پرهیزکاران معرفى مى کند. کوشش مصلحان جامعه- مخصوصاً پیامبران الهى- این بوده است که نظام خانواده، یک نظام مستحکم و پایدار باقى بماند و هیچ عاملى نتواند این کانون سعادت و اجتماع کوچک را متلاشى کند. (۲)
دنیاى امروز که دنیایى مضطرب و پریشان است، على رغم پیشرفت هاى حیرت انگیز در علم و صنعت، در مسئله خانواده با مشکلات بزرگى روبه رو است به نحوى که در حال فروپاشى و از دست دادن بسیارى از کارآیى هاى خود مى باشد.

فلسفه تشکیل خانواده
چرا اسلام به تشکیل خانواده بها مى دهد کلید گشایش این سؤال در قرآن است. طبق آیات الهى، انسان ها طورى آفریده شده اند که جفت خواهى به سرشت و آفرینش آنها برمى گردد. خداوند در سوره نبأ آیه ۸ چنین مى فرماید:« و خلقناکم أزواجا؛ ما شما را جفت جفت آفریدیم. » بنا بر این زن و مرد کامل کننده یکدیگرند و با وجود هر یک، دیگرى به کمال رسیده و در کنار هم به آرامش مى رسند. در سوره روم آیه ۲۱ مى فرماید: «و از نشانه هاى او این که از [نوع] خودتان همسرانى براى شما آفرید تا بدان ها آرام گیرید، و میانتان دوستى و رحمت نهاد. آرى، در این [نعمت] براى مردمى که مى اندیشند قطعاً نشانه هایى است.» (۳)
از دیدگاه قرآن اصولاً خلقت موجودات و از جمله انسان ها به صورت زوج است که به حسب فطرت در پى یافتن مکمل و نیمه دیگر خود مى باشند تا به آرامش، کمال و مودتى که خداوند وعده داده است برسند و خاصه در وجود انسان زمینه اى از مودت و رحمت وجود دارد که تجلى گاه آن فقط محیط خانواده است. (۴)
اما آن سکونى که قرآن وعده اش را مى دهد تنها در نهاد مقدس خانواده است که نمایان مى شود و تجلى مى یابد. اینجاست که انسان با الهام از قرآن پى مى برد که خانواده تنها محیطى براى ارضاى نیاز ها وتوالد و تناسل نیست بلکه نهادى است که اهداف والاتر و بالاترى را در برنامه جامع خود دارد.
انسان موجودى اجتماعى است و نیاز به تعاون و معاضدت دارد، چنانکه براى تحقق بخشیدن به فرایند رشد و تکامل خویش به ارتباط با دیگران نیازمند است. در محیط خانواده این برنامه به صورت بسیارمطلوبى اجرا مى شود و گاهى عواطف خانوادگى آن چنان قدرت پیدا مى کنند که اعضاى خانواده در قبال یکدیگر احساس مالکیت شخصى نمى کنند.
در بسیارى از خانواده ها عموماً و در خانواده هاى موفق اسلامى خصوصاً، این برنامه ها به طور کامل جریان دارد. پدران و مادران و فرزندان نسبت به یکدیگر فداکارى مى کنند و همگى مانند یک روح اند در چند بدن و مظهر وحدت اند نه کثرت.
در یک خانواده موفق قرآنى در واقع پدر و مادر هسته مرکزى و کانون خانواده هستند که در رأس هرم قرار دارند و فرزندان در گرد این کانون مى باشند. البته باید خاطر نشان کرد که خانواده در نگاه قرآن نه مرد سالار است، نه زن سالار و نه فرزند سالار؛ بلکه جایگاه مودت، رحمت و تفاهم سالارى است. در این محیط سالم، درستى، صداقت، عدالت و سعادت آموزش داده مى شود و خلأ روحى هر یک توسط دیگرى پر مى شود و به وحدت رسیدن و فنا در یکدیگر را مى آموزند و این همان چیزى است که هماهنگ با خلقت و آفرینش زن و مرد است.(۵)

معیار خانواده موفق از منظر قرآن
خانواده موفق یعنى تپیدن یک قلب در سینه همه اعضاى آن، یعنى روحى مشترک در چندین کالبد که باعث مى شود همگام و همراه یکدیگر به سمت کمال ره بپیمایند. در این خانواده، وحدت، هماهنگى و انسجام اهمیت بسیار دارد، تفرقه جایى ندارد و کار ها با شور و مشورت سرانجام مى گیرند.(۶) براى داشتن یک کانون گرم و موفق باید قدم اول را درست برداریم و آن انتخاب همسر با ملاک هاى اسلامى است که مهم ترین آنها، ایمان و باورهاى صحیح، حسن خلق، تقوا و سلامت جسمى و روانى است. در این صورت است که مى توان به داشتن خانواده اى موفق امید وار بود.
معیار قرآنى خانواده هاى موفق در آیه ۲۱ سوره روم ذکر شده است که مى فرماید: « و من آیاته أن خلق لکم من أنفسکم أزواجا لتسکنوا إلیها و جعل بینکم مّودّة و رحمة إن فى ذلک لایات لقوم یتفکرون.»
از همین آیه ابن سینا سود جسته و اساس توفیق هر خانواده را بر چهار رکن «آرامش و سکون، عشق، رحمت و اخلاق» مى داند. از این رو خانواده هایى که سنگ زیربناى زندگى خود را بر پایه ارکان یاد شده بگذارند موفق محسوب مى شوند.(۷) از دیگر ویژگى هاى خانواده موفق مى توان به این نکات نیز اشاره کرد: خانواده اى که از عواطف و اخلاق و دیانت اشباع شده و بسترى گردیده باشد براى رشد معنوى اعضاى آن، زمینه اى براى بروز پاکى و عدالت هم در بین اعضاى خود و هم در سطح اجتماع خواهد شد.(۸)
در خانواده موفق زن و مرد تعهداتى را که نسبت به یکدیگر و مسئولیتى که در قبال فرزندان دارند، همواره در نظر مى گیرند به همین دلیل آنها در تربیت فرزندان سالم و صالح حداکثر تلاش را مى نمایند و با هر گونه امکاناتى سازگار مى باشند. به این ترتیب، نه تنها در کشمکش زمان مأیوس نمى شوند، بلکه گام دیگر را امیدوارتر بر مى دارند. یک خانواده خوشبخت براى کسب موفقیت، در جهت پرورش مهارت هاى ارتباطى خود قدم بر مى دارد و در راستاى تحکیم ساختار خانواده، آنها را به کار مى برد. فراگیرى روابط مناسب در آغاز، کار دشوارى به نظر مى رسد اما گذشتن از هر یک از مراحل آموزشى، به صورت عادت در خواهد آمد. در خانواده ایده آل با ویژگى هایى روبه رو مى شویم که همه حکایت از یکى شدن آرزوها، خواسته ها و حتى رؤیاهاى زوجین دارد. بر تحکیم روابط بین یکدیگر تأکید مى ورزند و براى حفظ آن از نفوذ و مداخله نگرش هاى مخرب و زیان آور دورى مى کنند. تدابیرى که براى اداره خانواده در پیش گرفته مى شود، نیاز ها و منافع همه اعضاى خانواده را در بردارد و تصمیم گیرى ها به گونه اى است که به نیاز همه اعضا توجه مى شود. در این خانواده ها عشق و صمیمیت تقویت مى شود وهریک از زوجین تلاش خودرا به کارمى گیرد تا روابط محبت آمیز خود را با همسرش تداوم بخشیده و کانون خانوادگى خود را گرم نگه دارد.
یک زوج موفق، علاوه بر این که مى توانند احساسات و عواطف خود را بیان کنند مى توانند هنگام بروز موارد تنش زا، بر رفتارهاى خود تسلط داشته و با شیوه اى صحیح اختلاف ها را برطرف و تضاد ها را حل کنند و آرامش را به خانه باز گردانده و محیطى مناسب براى پرورش و تکامل یکدیگر و فرزندان خود فراهم سازند.(۹)
انعطاف پذیرى، گذشت و قدردانى از زحمات یکدیگر، از دیگر مشخصه هاى بارز این خانواده هاست. به طور کلى معیارهاى قوام و پایدارى یک زندگى و به تبع آن، توفیق در زندگى مشترک را مى توان در شش اصل خلاصه کرد: نخست اصل « تفاوت میان زن و مرد»، چرا که اطلاع از کم و کیف این تفاوت ها راهگشاى زندگى است و خوشبختى تمام اعضاى این کانون مقدس را تأمین مى کند. در پرتو همین دریافت، احترام به آنها که پدید آورنده اصل دوم است دیده مى شود و اصل یاد شده«تعاون در خانواده » مى باشد، بخصوص آن که در پى خود «گذشت و ایثار» که اصل سوم است، نیز وجود داشته باشد.
همچنین در مثلث مذکور«تفاوت، تعاون و گذشت» نقش اساسى در« تفاهم» به عنوان اصل چهارم و اساسى بین اعضاى این جامعه کوچک و ایجاد «توازن» (اصل پنجم) در زندگى خانوادگى دارد. از این رو، هر خانواده با گذر از این مراحل است که در مى یابد«تبادل اندیشه» به عنوان اصل ششم در توفیق خانواده چه تأثیر عظیمى در بهبود روابط خانوادگى دارد.»(۱۰)
در یک خانواده مطلوب و موفق اسلامى سلسله مراتب به خوبى رعایت مى شود؛ پدر و مادر اقتدار ویژه اى دارند و فرزندان در نوجوانى و حتى میانسالى احترام خاصى براى والدین قائلند. بین زن و شوهر نیز احترام و اقتدار شوهر پذیرفته شده و زن در مواردى مى پذیرد که مرد تصمیم نهایى را بر عهده داشته باشد. در منظومه زن و شوهرى، وظایف به خوبى انجام مى شود و مودت و رحمت بین زن و شوهر برقرار و نیازهاى عاطفى دو طرف مورد توجه است. والدین با شور و شوق به وظایف خود عمل مى کنند و بر ارزش وظایف خود آگاهند.
در یک خانواده موفق حدود حجاب، روابط با نامحرمان و حدود در داخل خانه رعایت مى شود. البته همه قیود باید بر اساس منطق و متعادل باشد وهرگونه افراط در اجراى حدود از سوى مرد در خانواده نه تنها به تعادل روحى و روانى اعضاى خانواده کمک نمى کند، بلکه آسیب هاى جدى به آنان وارد مى سازد و موجب رفتار نا بهنجار و عدم سلامت روانى آنها مى شود.(۱۱)
در خانواده قرآنى التزام به تقوا و اجتناب از گناهانى مانند موسیقى و آواز خوانى حرام، شراب خوارى، غیبت و تهمت و رذایل اخلاقى مانند تکبر و حسد، مورد توافق همه اعضا مى باشد. البته ممکن است لغزش هایى صورت گیرد، ولى بناى افراد بر رعایت تقوا است. حقوق افراد مورد توجه و اصل بر عدالت است. به روابط با خویشاوندان، بویژه والدین زن و شوهر، توجه مى شود و تعامل و حمایت اجتماعى بین خویشاوندان ارزش به شمار مى رود. خانواده موفق از نظر اسلام از هر مشکل و اختلافى مصون نیست، ولى در اختلاف ها حریم ها شکسته نمى شود و افراد پس از فرو نشستن هیجانات، به دنبال حل مشکل و حتى اصلاح و جبران ضعف ها و رفتارهاى نامناسب خود هستند. افزون بر این، باورهاى دینى پایدار، عدالت محورى و مدارا سه مفهوم مرکزى خانواده مطلوب و موفق از دیدگاه اسلام است.(۱۲)
« سیره خانوادگى ائمه(ع) نمونه کامل یک خانواده موفق و مطلوب اسلامى است. در این خانواده ها رابطه عاطفى بسیار عمیق است به گونه اى که حضرت زهرا(س) عشق و محبت خود را نسبت به حضرت على(ع) در سخن با سلمان ابراز مى دارد.(۱۳)
امامان معصوم(ع) براى همسران خود شخصیت و اعتبار قائل بودند.(۱۴) دراموراقتصادى، استقلال نظر آنها را ارج مى نهادند.(۱۵) درامورمعنوى ازآن ها کمک مى گرفتند.(۱۶) دربرخورد با فرزندانشان محبت، احترام، بازى با آنان، پذیرش آنان، آزادى و در عین حال نظارت برآنان، رعایت اعتدال بین آنها، دورى از تنبیه و سرزنش وبه طورکلى نرمى ومدارا با آنان را اصل قرارمى دادند.»(۱۷ و ۱۸) و نیز باید گفت خانواده موفق خانواده اى است که در همه جوانب مثبت و موفقیت آمیز، از رشدى متعادل و هماهنگ برخوردار باشد و از افراط وتفریط خوددارى کند.

کلام آخر
براى داشتن خانواده اى موفق، باید فصل اول را درست آغاز کرد با انتخاب همسرى شایسته و واجد معیارهاى قرآنى، آنچه در فصلى اتفاق مى افتد بر فصل بعدى اثر مى گذارد. باید تلاش کنیم فصل هاى اولیه را بسازیم تا فصل هاى بعدى تقویت شوند.