تاریخ نگارش : دوازدهم آبان 1390
اهداف سوره انعام
فرزانه بیات
اهداف سوره انعام
کلید واژه : اهداف سوره انعام
1- کیفیت نزول این سوره
سوره انعام مکی، و نیز نخستین سوره مکی درترتیب مصحف موجود می باشد.
امام فخر رازی در تفسیر کبیر ( مفاتیح الغیب) می گوید:
این سوره از دو نوع ویژگی از نظر فضیلت برخوردار است:
- یکی آنکه دفعةً واحده و یکباره نازل شد.
دیگر آنکه هزار فرشته نزول آنرا مشایعت کردند، چون این سوره مشتمل بر دلائل توحید و عدل و نبوت و معاد و ابطال مذاهب باطل و خرافی و مکاتب ملحدین است.
2- چرا این سوره به " انعام" نامبرده است؟
این سوره را" سوره انعام" می نامند، و انعام به معنی چهارپایان و دامهائی هستند که دارای سم شکافته و خُف و سپل می باشند، از قبیل: گاو و گوسفند و شتر با همه انواعش.
علت نامگذاری سوره مذکور به " انعام" این است که به گونه ای مفصل و مبسوط متعرض ذکر چهار پایان و دامها شده که این تفصیل در سوره های دیگر نیامده است. از چهارپایان در موارد زیادی در قرآن کریم به صورت گذرا سخن رفته است؛ اما سوره انعام درباره انعام و چهارپایان آنچنان گسترده و طولانی بحث کرده که پانزده آیه این سوره( یعنی از آیه 136 تا آخر آیه 150) را به خود اختصاص داده است.
3- تاریخ نزول سوره انعام:
سوره انعام در سال چهارم بعثت محمدی( صلی الله علیه و آله و سلم) نازل گشت، یعنی نزول این سوره- پس از آنکه نبی اکرم( صلی الله علیه و آله و سلم) مأمور به دعوت علنی مردم شد، آنهم پس از آنکه سه سال مردم را بطور سری و پنهان به اسلام فرا می خواند- نازل گشت.
فترت و ظرف مدتی که سوره انعام طی آن نازل شد از امتیاز خاصی برخوردار است؛ به این معنی که مشرکین برای مقاومت و رد و انکار دعوت اسلامی بسیار سخت دلی و سرسختی نشان داده، و در چنین مدتی که آیات سوره انعام نازل می شد شدیداً در درون خود احساس نارضائی می کردند.
4- هدفهای عمده و اساسی سوره انعام:
هدفهای عمده ای که این سوره به سوی آنها نشانه رفته است تثبیت و تأیید عقائد بنیادی سه گانه ای است که مشرکین درآن روزگاران با آنها درگیر بودند، و این عقائد سه گانه عبارتند از:
اولاً- توحید و اعتقاد به یگانگی خداوند متعال. اقامه دلیل یعنی استدلال بر وحدت الوهیت از طریق معطوف ساختن انظار به آثار ربوبیت و نیز به صفات خدائی که آفریدگار عالم و دارای تصرف در آن است به همین بخش ارتباط دارد؛ چنانکه ابطال عقیده شرک، و از میان بردن شبهات مشرکین، و تثبیت این حقیقت که عبادت و توجه و تحلیل و تحریم فقط به خدا باز می گردد به همین بخش مربوط است.
ثانیاً ایمان به رسول و فرستاده ای که از سوی خدا گسیل شده، و نیز ایمان به کتابی که فرو فرستاد، و بیان وظیفه این رسول و رد شبهاتی که پیرامون مسأله وحی و رسالت مطرح می باشد.
ثالثاً- ایمان به روز واپسین و ثواب و عقاب و جزاء که در چنان روزی برای مردم پیش بینی شده است.
توضیح این اهداف:
الف- وحدت الوهیت- یا – یگانگی معبود:
سوره انعام با تقریر و بیان حقیقتی آغاز شده است که در هر دین و آئین آسمانی و بر زبان هر رسول و پیامبری نخستین پیام را تشکیل می دهد. یعنی حقیقتی که هر فطرت سلیم آنرا باور می دارد، و جهان با زمین و آسمانش گویا و راهنمای این حقیقت است. حقیتی که به ما می گوید: آن معبودی که حمد و ستایش مطلقه و تنزیه و تقدیس بی حد و مَر از آن او است عبارت از خدای یگانه می باشد.
" اَلحَمدُ للهِ الَّذی خَلَقَ السَمواتِ وَ الارضَ وَ جَعَلَ الظُلُّماتِ وَ النُّورَ ثُمَّ الَّذینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِم یعدِلُونَ"( انعام:1)
سپاس از آن خدایی است که آسمانها و زمین را آفرید و تاریکیها و روشنائی را مقرر کرد، آنگاه ( با وجود این همه نظم در آسمانها و زمین و پی آمد شب و روز) کفار برای پروردگار همتا قرار می دهند.
ب- مسأله وحی و رسالت:
یکی از رحمتهای الهی نسبت به بندگانش این است که رسولانی به سوی آنها گسیل داشته، و کتبی را برای هدایت مردم و نجات آنان از گمراهی و رهائی آنها از تاریکیها و رهنمون شدن آنان به روشنائی فرو فرستاد.
سوره انعام به این حقیقت اهتمام و عنایت دارد، و طی ایات فراوانی از جنبه های مختلف راجع به وحی و رسالت سخن گفته است که:
- پاره ای از این آیات با اثبات وحی وبیان حکمت آن و رد منکران وحی پیوند می خورد.
- پاره ای دیگر به بیان آنچه از وظایف رسول و فرستاده خدا است، و آنچه از وظائف او نیست مربوط می گردد.
- پاره ای از آیات این سوره به موضع گیری مردم در برابر رسالات الهی ارتباط دارد.
- وسرانجام پاره ای دگر به آداب و آئینهائی مربوط می شود که خداوند آنها را برای رسول خود ترسیم کرده است، آدابی که سزا است رسول، سلوک و رفتار خود را - با مخالفان و موافقان خویش- بر اساس آن تنظیم نماید.
تکذیب رسولان خدا:
سوره انعام موضع تکذیب کنندگان رسالت را متعرض شده و خاطر نشان کرده است که این تکذیب یک سنت و شیوه کهن و دیرینه است؛ بنابراین باید رسول خدا شکیبا و صابر باشد تا در برابر تکذیب آنان دلزده و دلتنگ نگردد، و از هدایت آنها نومید نشود. سوره انعام بیانگر این حقیقت است که فرجام نیک از آن مرسلین، و سوء عاقبت و سرانجام بد و ناخوش نصیب تکذیب کنندگان رسالت می باشد، و می فرماید:
قَد نَعلَمُ اِنَّهُ لَیحزُنُکَ الَّذی یقُولُونَ فَاِنَّهُم لا یکَذِّبُونَکَ وَ لکِنَّ الظالِمینَ بِآیاتِ اللهِ یجحَدُونَ . وَ لَقَد کُذِّبَت رُسُلٌ مِّن قَبلِکَ فَصَبَرُوا عَلی ما کُذِّبُوا وَ اُوذوا حَتّی اَتاهُم نَصرُنا وَ لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِ اللهِ وَ لَقَد جاء َکَ مِن نَّبَإی المُرسَلینَ."( انعام: 33 ، 34)
به یقین می دانیم گفتار آنان[ که شاعر، یا ساحر، و یا مجنونت می خوانند] ترا اندوهگین می سازد؛ ولی آنان ترا[ قلباً] تکذیب نمی کنند، اما ستم پیشه ها آیات خدا را مورد انکار قرار می دهند و چنین بود که پیامبرانی پیش از تو مورد تکذیب قرار گرفتند، اما بر سر آنچه تکذیب شدند و آزار دیدند تحمل و شکیبائی ورزیدند تا آنکه نصرت ما به آنها رسید و کسی نمی تواند فرمان و سنتهای الهی را دگرگون کند، و به یقین از اخبار رسولان[درسها و گزارشهائی عبرت آموز ] به تو رسیده است.
" وَ لَقَدِ استُهزِی بِرُسُلٍ مِن قَبلِکَ فَحاقَ بِالَّذینَ سَخِرُوا مِنهُم ما کانُوا بِهِ یستَهزِئُونَ" ( انعام:10)
و تحقیقاً رسولان و پیامبرانی که قبل از تو بودند مورد استهزاء قرار گرفتند، اما سرانجام آنچه را که به استهزاء گرفتند دامانشان را گرفت.
5- داستان ابراهیم خلیل(علیه السلام)
سوره انعام پاره ای از داستان ابراهیم خلیل (علیه السلام) را عهده دار است. ابراهیم، پدر انبیاء است و آن رسولی است که برای دفاع ازتوحید و رویاروئی و مبارزه با بت پرستان به پا خاست، و با اندیشه خود درباره ملکوت آسمانها و زمین دقیق گشت تا قومش را از طریق گفتگو و مذاکره و مناظره به فساد عقیده و ایده شان و نیز به دلیل اشتباهشان- که ستارگان و ماه و خورشید و جز آنها را به عنوان معبود خویش برگزیدند- رهنمون شود.
6- ده فرمان و یا وصایا و سفارشهای ده گانه در سوره انعام:
ربع اخیر سوره انعام با دعوت و فراخواندن مردم به ده توصیه و سفارشی آغاز می شود که عبارتند از :
نهی از شرک به خدا.
امر به احسان نسبت به والدین.
نهی از کشتن فرزندان به خاطر ترس از نیاز و تنگدستی.
نهی از نزدیک شدن و انس گرفتن با فواحش یعنی کارهای زشت.
نهی از آدم کشی و قتل نفسی که خداوند آنرا تحریم کرده است.
امر به احسان نسبت به یتیم.
اتمام و کامل اداء کردن پیمانه و وزن در مورد کالاها.
امر به عدل و داد در هر کار.
امر به وفا نسبت به هرگونه عهد و پیمان.
امر به استقامت و اعتدال و میانه روی بر صراط مستقیم.
تفصیل و توضیح فشرده این وصایای ده گانه:
نهی از شرک به خدا :
نخستین توصیه از این وصایای ده گانه عبارت است از:
" قُل تَعالَوا اَتلُ ما حَرَّمَ رَبُّکُم عَلَیکُم اَلاّ تُشرِکُوا بِه شَیئَاً"( انعام:151)
بگو: بیائید تا برای شما آنچه را که خدا بر شما تحریم کرد بخوانم مبنی بر اینکه هیچ چیزی را شریک او قرار ندهید.
احسان به والدین:
توصیه دوم عبارت است از :
" وَ بِالوالِدَینِ اِحساناً"( انعام:151)
و نسبت به والدین نیکی کردن.
نهی از فرزند کُشی
در توصیه سوم خداوند متعال مردم را از کشتن فرزندان- اگر چه تنگدست باشند- نهی می کند:
" وَلاتَقتُلوُا اَولادَکُم مِن اِملاقٍ نَحنُ نَرزُقُکُم وَ اِیاهُم."( انعام:151)
فرزندان خود را از روی تنگدستی نکشید ما به شما و آنها روزی می رسانیم.
نهی از ارتکاب کارهای زشت پیدا و ناپیدا:
چهارمین توصیه الهی این است که مردم از نزدیک شدن یعنی ارتکاب کارهای زشت خودداری کنند.
" وَ لا تَقرَبُوا الفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنها وَ ما بَطَنَ"( انعام:151)
به کارهای زشت اعم از پیدا و ناپیدا نزدیک نشوید و به آنها دست نیازید.
فواحش عبارت از هرعملی است که عقل و خرد سالم و فطرت و سرشت پاک انسان آن را زشت و ناخوش بر می شمارد.
نهی از آدم کشی:
در توصیه پنجم می بینیم خداوند متعال مانع از آدم کشی هائی است که بی جا و بدون مجوز شرعی انجام می گیرد:
" وَ لا تَقتُلوُا لِنَفسَ الَّتی حَرَّمَ اللهُ اِلاّ بِالحَقِّ ذلِکُم وَصّاکُم بِه لَعَلَّکُم تَعقِلُونَ"( انعام:151)
و نفسی که خداوند محترم بر شمرده- جز به حق- نکشید . این است آنچه خداوند شما را بدان توصیه کرده است، باشد که بیندیشید.
نهی از خوردن مال یتیم و اجحاف نسبت به آن:
ششمین توصیه الهی درباره مال یتیمان و افراد بی سرپرستی است که باید به شدت از اجحاف و تصرف نا به جا در مورد آن خودداری نمود.
" وَ لا تَقرَبُوا مالَ الیتیمِ اِلاّ بِالَّتی هِی اَحسَنُ"( انعام:152)
و به مال یتیم نزدیک نشوید و به آن دست نیازید مگر به وجهی که درست تر و نیکوتر است.
انصاف در پیمانه کردن و توزین کالا:
سفارش هفتم پروردگار متعال پیمانه کردن دقیق و توزین صحیح کالاهائی است که مورد خرید و فروش قرار می گیرد، و یا از طرق دیگر باید به دیگران تسلیم گردد:
" وَ اَوفُوا الکَیلَ وَ المیزانَ القِسطِ "( انعام:152)
و پیمانه و ترازو را عادلانه برگزار کرده وتام و کامل انجام دهید.
رعایت عدالت:
در هشتمین توصیه الهی می بینیم خداوند مردم را به عدالت و انصاف در گفتار فرا می خواند:
" وَ اِذا قُلتُم فَاعدِلُوا"( انعام:152)
و هنگامی که سخن می گوئید عدالت را رعایت کنید.
وفاء به عهد و پای بند بودن به پیمان:
خدا در نهمین توصیه خود، مردم را به وفاء نسبت به پیمان و به ویژه نسبت به پیمان الهی وا می دارد:
" وَ بِعَهدِ اللهِ اَوفُوا"( انعام:152)
و به عهد و پیمان خدا وفادار باشید.
پیروی از راه راست:
سرانجام، دهمین توصیه پروردگارمتعال گام نهادن در صراط مستقیم و پیروی از آن و احتراز از بیراهه ها است:
" وَ اِن هذا صِراطی مَُستَقیماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِِکُم عَن سَبیلِهِ "( انعام:153)
و اینکه این، راه مستقیم من است؛ بنابراین از آن پیروی کنید و از پی راههایی ( دیگر) نروید که شما را از راه راست او می پراکند و منحرف می سازد.
پس راه خدا راه پیروزی در دنیا و آخرت است، و ما بارها در شبانه روز با خواندن سوره فاتحه هدایت به چنین راهی را از خداوند متعال درخواست می کنیم و می گوئیم:" اِهدِنا الصِّراطَ المُستَقیم".