تاریخ نگارش : دوم آبان 1390
ایه 106 سوره بقره
مسعود حسین پور
توضیحاتی در مورد ایه 106 سوره بقره
ترجمه و تحقیق پیرامون آیه 106 سوره بقره .
مَا نَنسَخْ مِنْ ءَایَةٍ أَوْ نُنسِهَا نَأْتِ بخَِیرٍْ مِّنهَْا أَوْ مِثْلِهَا أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَلىَ کلُِّ شىَْءٍ قَدِیر
ابتدا به بررسی معنای دقیق این آیه و برترین تفسیر نسبت به آن می پردازیم چرا که برای ترجمه خوب نیاز است که تفسیر آیه را خوب بدانیم.
ترجمه فارسی آیه:
هر نشانه ای را که از میان برداریم یا آن را به فراموشی بسپاریم، بهتر از آن یا مانند آن را می آوریم .آیا (مگر) قطعیتِ توانا بودن خدا بر هر کاری را ندانستی .
تفسیر آیات:
1-منظور از ءَایَةٍ: " مِنْ " قبل از " ءَایَةٍ " بیانیه برای(مَا) در " مَا نَنسَخْ " می باشد یعنی نوع چیزی که نسخ می شود را بیان می کند که همان آیه است.آیه در اینجا می تواند آیه رسولی یا آیه رسالی یا آیه احکامی باشد.منظور از آیه رسولی خود پیامبر و منظور از آیه رسالی ،معجزات پیامبران و منظور از آیه احکامی دستورات پیامبر می باشد.حال در آیه مورد بحث هر سه می تواند منظور باشد اگرچه طبق سیاق آیات سوره بقره که در رابطه با یهودیان و بنی اسرائیل است می توان گفت در درجه اول آیت رسولی و رسالی مورد نظر است .چراکه یهودیان فکر نمی کردند که آمدن پیامبران از نسل اسرائیل نسخ شود و از نسل شخص دیگری ،پیامبری بیاید و کلاً فکر نمی کردند بهتر از تورات و بهتراز معجزات پیامبران خودشان بیاید و همچنین احکام تورات هم مورد نسخ قرار بگیرد،و این آیه چنین تفکری را رد می کند.
بنابراین این آیه کل آیات تشریعی و رسولان الهی و معجزاتشان را در بردارد که در شریعت قرآن و یا غیر آن منسوخ شده یا به دست فراموشی مکلفان سپرده شده است.مثلاً تمام معجزات پیامبران گذشته با معجزه قرآن نسخ شده یا مورد فراموشی قرار گرفته است.همچنین است رسالتهای فراموش شده یا نسخ شده و یا احکامی که در ادیان گذشته بوده که با قرآن فراموش یا نسخ شده است.و همچنین نسبت به خود قرآن هم این مطلب ممکن است که اگر آیه ای از قرآن به خاطر شرایط زمانی مورد نسخ قرار گرفت بهتر از آن یا مثل آن می آید.اگرچه نسبت به نسخ در آیات قرآن اختلافاتی وجود دارد که آیا نسخ در آیات قرآن وجود دارد یا نه ؟و اگر هست چند مورد است ؟البته قولی که مورد قبول واقع شده این است که نسخ در آیات قرآن وجود دارد ولی خیلی معدود می باشد و در همان موارد هم معمولاً در آیه ای که مورد نسخ قرار گرفته اشاره ای هست به اینکه این آیه تا مدت محدودی کاربرد دارد مثل آیه 15 سوره نساء که می فرماید:
وَ الَّاتىِ یَأْتِینَ الْفَاحِشَةَ مِن نِّسَائکُمْ فَاسْتَشهِْدُواْ عَلَیْهِنَّ أَرْبَعَةً مِّنکُمْ فَإِن شهَِدُواْ فَأَمْسِکُوهُنَّ فىِ الْبُیُوتِ حَتىَ یَتَوَفَّئهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ یجَْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبِیلًا
که در همین آیه عبارت آخرش دال براین است که ممکن است این حکم تغییر کند و در زمان های بعد این آیه توسط آیه 2 سوره نور نسخ شد که در آن آیه آمده است :
الزَّانِیَةُ وَ الزَّانىِ فَاجْلِدُواْ کلَُّ وَاحِدٍ مِّنهُْمَا مِاْئَةَ جَلْدَةٍ وَ لَا تَأْخُذْکمُ بهِِمَا رَأْفَةٌ فىِ دِینِ اللَّهِ إِن کُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الاَْخِرِ وَ لْیَشهَْدْ عَذَابهَُمَا طَائفَةٌ مِّنَ الْمُؤْمِنِینَ
تذکر:ممکن است مراد از آیه در اینجا علاوه بر موارد گفته شده آیه تکوینی هم باشد که حتی موجودات عالم خلقت را هم شامل شود که اگر یکی از آنها از بین رفت بهتر از آن یا مثل آن خواهد آمد (اشاره به نظریه تکامل) و حتی طبق نظر شیعه امامان دوازده گانه هم باشد.
2-منظور از نُنسِها:بعضی از مفسرین مثل مفسر تفسیر نمونه عبارت " مَا نَنسَخْ مِنْ ءَایَةٍ أَوْ نُنسِهَا نَأْتِ " را این گونه ترجمه کرده اند که:اگر ما آیه ای را نسخ کنیم یا نسخ آن را طبق مصالحی به تاخیر بیندازیم در هر صورت بهتر از آن یا همانند آن را می آوریم .بنابراین جمله نَنسَخْ اشاره به نسخ در کوتاه مدت و نُنسِهَا اشاره به نسخ در دراز مدت دارد و نُنسِهَا به معنای تاخیر انداختن در نسخ آیه است.
گروه دیگری از مفسرین که نظریه آنها بیشتر مورد قبول است گفته اند مراد از نُنسِهَا فراموشی آیات گذشته است یعنی اگر ما آیات گذشته مثل معجزات پیامبران پیشین یا خود پیامبران قبلی و یا احکام ادیان قبل را از یادتان بردیم که دیگر شما اصلاً نسبت به آنها هیچ ذهنیتی نداشته باشید بهتر از آن یا لااقل مثل آن را برایتان می آوریم .حال این سوال پیش می آید که آیا این نظر نسبت به خود آیات و احکام قرآن صادق است؟ قول مشهور این است که خیر زیرا آیات قرآن مورد فراموشی کسی قرار نمی گیرد الا این که طبق نظریه گروهی از مفسران اهل سنت ،مراد از نُنسِهَا را فراموشی آیات قرآن از خاطر پیامبر و مومنین می دانند .استناد این گروه به برخی روایات است که در منابع روایی اهل سنت آمده است مثلاً از ابن عباس در کتاب درالمنثور نقل شده است که برخی از وحی ها که شب بر پیامبر نازل می شد پیامبر در روز آنها را فراموش می کرد این جا بود که خدا آیه مَا نَنسَخْ مِنْ ءَایَةٍ أَوْ نُنسِهَا ... را نازل کرد .
یا مثلاً در همان کتاب از ابوموسی اشعری نقل می کند که : سوره ای بود که ما آن را می خواندیم ولی آن سوره از یادمان رفت و من فقط یک آیه از آن را حفظم و آن این است : ((لو کان لابن آدم وادیان من مال لابتغى وادیا ثالثا و لا یملأ جوفه الا التراب-اگر برای فرزند آدم(انسان)دو وادی از مال باشد او وادی سومی از مال می طلبد ولی شکمش را جز از خاک پر نمی کند.))و همچنین روایات دیگر .علاوه براین، آیه ی 6 سوره اعلی" سَنُقْرِئُکَ فَلَا تَنسى* إِلَّا مَا شَاءَ الله" هم دلیل دیگر این گروه برای این نظریه است.و این دلیلی است که پیامبر هم آیات را فراموش می کرده است.چون این آیه می گوید که ما در آینده آیات را بر تو می خوانیم ،پس تو آنها را فراموش نمی کنی الا آنچه را که خدا خواسته است .یعنی بعضی چیزها را خدا می خواهد که فراموش کنی .و خدا در آیه 106 بقره می گوید که اگر فراموش کردی ما بهتر یا مثل آن را می آوریم .و البته این نکته را هم باید بگوییم که فراموشی هم در کار باشد به پیامبری پیامبر ضربه وارد نمی کند چراکه فراموشی هم به خواست خدا صورت می گیرد.
حال اگر این قول درست باشد نُنسِهَا علاوه براینکه شامل فراموشی پیامبران و معجزات و ادیان گذشته می شود شامل خود آیات قرآن هم هست.
البته بحث فراموشی آیات قرآن مورد قبول بسیاری از علما نیست و آنها قائلند فراموشی ممکن نیست چراکه خود قرآن در آیه 9 سوره حجر بیان می کند " إِنَّا نحَْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنَّا لَهُ لحََافِظُون" یعنی ما وحی ای که بر تو می فرستیم را حفظ می کنیم و این با فراموشی سازگار نیست.به علاوه این با حکمت الهی سازگار نیست که برای هدایت مردم آیه ای را بفرستد ولی عملاً این آیه مورد استفاده قرار نگیرد بنابراین گروهی که نسیان در آیات قرآن را قبول ندارند روایات را رد کرده و آیه 6 سوره اعلی یعنی " سَنُقْرِئُکَ فَلَا تَنسى* إِلَّا مَا شَاءَ الله" را جور دیگری معنا می کنند .مثلاً گروهی استثناء " إِلَّا مَا شَاءَ الله" را از " سَنُقْرِئُکَ " گرفته اند نه از " فَلَا تَنسى" یعنی ما آیات الهی را بر تو می خوانیم الا آنچه را که علمش فقط مختص به خداست و ما آنها را برتو نمی خوانیم وگروه دیگری گفته اند این استثنا دال بر این است که همه کارها بدست خداست و ای پیغمبر تو از خودت چیزی نداری و اگر خدا بخواهد می تواند بعضی چیزها را از یادت ببرد اگرچه در واقع پیامبر به خواست خدا چیزی را فراموش نمی کند.
3-منظور از مِثْلِهَا : سوالی در اینجا مطرح است که منظور از مثلها چیست ؟اگر حکمی همانند اولی باشد بیهوده به نظر می رسد .چه لزومی دارد چیزی را نسخ کند و همانندش را جانشینش سازد؟ باید ناسخ از منسوخ بهتر باشد تا نسخ مورد قبول واقع گردد.
در پاسخ به این سوال باید گفت که منظور از مثل این است که حکم و قانونی را می آوریم که در زمان بعد اثرش مانند قانون قبل در زمان گذشته باشد.
توضیح اینکه ممکن است حکمی امروز دارای آثار و فوایدی باشد ولی فردا این آثار را از دست بدهد .در این صورت باید این حکم نسخ گردد و حکم جدیدی به جای آن بنشیند که اگر از آن بهتر نباشد لااقل آثاری را که حکم سابق در زمان گذشته داشت حکم جدید در این زمان داشته باشد.
دلیل آمدن جمله " أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَلىَ کلُِّ شىَْءٍ قَدِیرٌ" در ادامه آیه :
معنای آیه این است که مگر ندانستی که خدا بر همه چیز قادر است و می تواند به جای هرچیزی که نسخ یا فراموش شده بهتر از آن و یا مثل آن را بیاورد.