تاریخ نگارش : ششم آبان 1389

آیا آیه 48 سوره بقره با عقاید ما درباره شفاعت همخوان است؟
ریحانه فرحمند

اگر بخواهیم به نتیجه‏اى درست در مورد شفاعت از دیدگاه قرآن کریم برسیم، باید مجموع آیات مربوط به آن را بررسى کنیم. استناد به بعضى آیات و نادیده گرفتن برخى دیگر، منجر به فهم نادرست و برداشت غیرقابل اعتماد است. که در این مقاله به بررسی آن می پردازیم....
کلید واژه : شفاعت

آیا آیه 48 سوره بقره با عقاید ما درباره شفاعت همخوان است؟ چون ظاهر این آیه شفاعت را نفی می کند.
اگر بخواهیم به نتیجه‏اى درست در مورد شفاعت از دیدگاه قرآن کریم برسیم، باید مجموع آیات مربوط به آن را بررسى کنیم. استناد به بعضى آیات و نادیده گرفتن برخى دیگر، منجر به فهم نادرست و برداشت غیرقابل اعتماد است. به عنوان مثال آیا درست است با استناد به آیه A}«اللَّهُ یَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها»{A؛ V}«خداست که جان‏ها را هنگام مرگشان مى‏گیرد»: زمر (39)، آیه 42.{V نقش ملک الموت (عزرائیل) را در قبض ارواح منکر شویم و آیه A}«قُلْ یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذِى وُکِّلَ بِکُمْ»{A؛ V}«بگو: فرشته مرگ که بر شما گماشته شده، جان شما را مى‏گیرد»: سجده (32)، آیه 11.{V را فراموش کنیم؟ مجموع آیات قرآن در زمینه شفاعت - به معناى واسطه شدن در رسیدن فیض الهى به مخلوقات - سه دسته است. T}آیات شفاعت:{T دسته اوّل: آیاتى که شفاعت را فقط از آنِ خدا دانسته است: A}«قُلْ لِلَّهِ الشَّفاعَةُ جَمِیعاً»{A؛ V}زمر (39)، آیه 44.{V «بگو تمام شفاعت یکسره براى خدا است». دسته دوّم: آیاتى که به کلى شفاعت را نفى مى‏کند: A}«یَوْمٌ لا بَیْعٌ فِیهِ وَ لا خُلَّةٌ وَ لا شَفاعَةٌ»{A؛ V}بقره (2)، آیه 254.{V . دسته سوّم: آیاتى که شفاعت غیر خدا را، مشروط به اذن خدا مى‏داند: A}«یَوْمَئِذٍ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ إِلاَّ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ رَضِیَ لَهُ قَوْلاً»{A؛ V}طه (20)، آیه 109.{V «در آن روز شفاعت کسى سود نمى‏بخشد، مگر آن کس که خداى رحمان به او اذن ذهد و سخن او را بپسندد». T}شفاعت و توحید افعالى‏{T اگر مجموع این آیات با هم در نظر گرفته شود، مفاد آن اثبات شفاعت و تبیین آن، بر اساس «توحید افعالى» است. بنابر توحید افعالى، جهان هستى - با نظام علّت و معلولى‏اش - اثر و فعل خداوند و قائم به اراده و قدرت او است. همچنان که اصل وجود و هستى علّت‏ها و اسباب از خدا است؛ هرگونه سبب بودن و تأثیرگذارى‏شان نیز از او است. در حقیقت، علت‏هاى مادى و معنوى، واسطه‏هاى فیض الهى‏اند و فاعلیت آنها، در طول فاعلیت خداوند است. بر این اساس قبض روح، کار ملک الموت است؛ اما در عین حال او واسطه است و بدون اراده و قدرت الهى کارى انجام نمى‏دهد و کار او به «اللَّه» نسبت داده مى‏شود. آیات مربوط به شفاعت نیز، بیانگر سه نتیجه به دست آمده از توحید افعالى است: دسته اوّل، بیانگر این است که شفاعت یکسره و به تمامى متعلق به خدا است؛ چون شفاعت‏کننده‏اى بدون اراده و مشیت خداوند، قدرت بر هیچ تأثیرى ندارد. دسته دوم - به قرینه آیات دسته اول و سوم - نفى شفاعت به غیر اذن خداوند و به صورت استقلالى است. مفاد آیات، این است که اسباب و وسایط با قطع نظر از اراده و مشیت الهى، هیچ گونه تأثیرى ندارند. دسته سوم، اثبات‏کننده شفاعت براى غیر خدا و تأثیر گذارى آنان به اذن و اراده و مشیت خداوند است.