تاریخ نگارش : بیست و سوم آبان 1400
مراد از «فتح» در سوره نصر چیست؟
سید محمد جعفری
برخی مفسران در مورد سوره «نصر»، مراد از «نصر» را پیروزی پیامبر صلیاللهعلیهوآله بر دشمنانش و منظور از «فتح» را فتح مکّه دانسته‌اند، در این مقاله، با روایات و شواهد و قرائن قرآنی نشان خواهیم‌داد که مراد از فتح، پیروزی فراگیر و همه جانبه اسلام در آینده؛ یعنی دردوران امام مهدی(عج) است.
کلید واژه : فتح ، نصر ، امام مهدی
ناشر : فرزانه روحانی مشهدی؛ استادیار پژوهشکده اعجاز قران دانشگاه شهید بهشتی ـ فصلنامه انتظار، شماره 42
مقدمه
برخی مفسران در مورد سوره نصر، مراد از «نصر» را پیروزی پیامبرصلی‌الله‌علیه‌وآله بر دشمنانش و منظور از «فتح» را فتح مکّه دانسته اند که گروه گروه مردم به دین اسلام گرویدند. از آن‌جا که خبر فتح و نصر الاهی در سوره، با جمله مستقبل آمده، اگر سوره، پیش از فتح مکّه نازل شده باشد؛ در این صورت، خداوند به پیامبرش، فتح مکّه را پیش از وقوع آن بشارت داده و این بشارتی است که درآن دوران محقق شده و بنابر نظر این دسته از مفسران، این مسئله، معجزه و نشانه حقانیت قرآن و إخبار از غیب است.
اثبات نزول سوره نصر پیش از فتح مکّه، با موانعی روبه‌روست و شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد سوره در آخرین روزهای عمر پیامبرصلی‌الله‌علیه‌وآله نازل شده است.
بنابر روایات شیعه و سنی، سوره نصر آخرین سورهای است که بر پیامبرصلی‌الله‌علیه‌وآله نازل شده است و این سوره به منزله اعلام وفات پیامبرصلی‌الله‌علیه‌وآله در آینده نزدیک بوده[است].
پیامبرصلی‌الله‌علیه‌وآله در ماه صفر سال یازدهم هجری رحلت یافت و فتح مکّه در رمضان سال هشتم هجری واقع شد. اگر سوره فتح در عام‌الفتح و پیش از فتح مکّه نازل شده باشد، فاصله نزول سوره تا وفات آن حضرت، حداقل دو سال و پنج ماه است. در این صورت، لازم است درستی روایت دوسال که نزدیک‌ترین مقدار به دوسال و پنج ماه است و می‌توان آن را به منزله بیان تقریبی این مدت دانست؛ احراز شود. به نظر می‌رسد از آن‌جا که ترجیح این روایت بر سایر روایات معارض نزد برخی مفسران ممکن نبوده و یا این‌که روایات معارض دیگر ارجحیت داشته، نزول سوره را پس از فتح مکّه دانسته و سعی کرده‌اند به نوعی مفهوم مستقبل جمله را به گذشته تأویل کنند (قرطبی،1364، ج21: 230)
در این مقاله، با روایات و شواهد و قرائن قرآنی نشان داده‌ایم که مراد از فتح در این سوره، پیروزی فراگیر و همه جانبه اسلام در آینده؛ یعنی دردوران امام مهدی علیه‌السلام است.
بررسی روایات
نُه گونه روایت درباره زمان نزول سوره نصر در کتاب‌های روایی و تفسیری شیعه و اهل سنّت یاد شده که ـ هفت گونه آن ـ بر نزول سوره پس از فتح مکّه دلالت دارد. در صورت درستی این روایات با توجه به جمله مستقبلِ خبر از آمدن فتح (زمخشری،1407، ج۴: 810)، نمی‌توان مراد از فتح در آیه را فتح مکّه دانست.
ـ بسیاری از دانشمندان شیعه و اهل‌سنّت از محدّث، مفسّر و پژوهشگر علوم قرآن نیز این نتیجه را پذیرفته‌اند (صدوق، 1362، ج2: 487؛ زمخشری،1407، ج۴: 810؛ قمی، 1367، ج2: ۴۴۶؛ احمدی، 1381: 51؛ بابائی، 1387، ج۱: 204)؛ ـ
نقد تطبیق «الفتح» با «واقعه فتح مکّه» و تطبیق آن با غلبه فراگیر دین حق در دوران امام مهدی علیه‌السلام
بررسی تفاسیر، مصاحف و رویدادهای سال‌های پایانی دوران رسول‌الله صلیاللهعلیهوآله در کنار توجّه به آیات فتح در قرآن، شواهدی به دست می‌دهد که نشان می‌دهد بشارت فتحی که در سوره نصر به رسول‌الله صلیاللهعلیهوآله داده شد؛ فتحی فراگیر در تمام جهان است که در روزگار امام مهدی علیه‌السلام، از فرزندان رسول‌الله صلیاللهعلیهوآله محقّق خواهد شد؛ در روزگاری که رسول‌الله صلیاللهعلیهوآله و تمام خوبان عالم در آن حضور خواهند یافت و از ثمرات پیروزی حق در زمین بهره‌مند خواهند شد (طباطبائی،1417، ج2: 107). از این رو نزول سوره نصر علامت و نشانه پایان رسالت رسول‌الله صلیاللهعلیهوآله است و آخرین پیام قرآن نوید روزگاری است که در آن، هدف و غایت این رسالت به طور کامل محقّق می‌گردد. این پیام مراد و مقصود و تفسیر سوره است، نه شان نزول آن که بتوان آن را یکی از مصادیق آیه به حساب آورد؛ زیرا بنابر نظر علامه طباطبائی، تفسیر شامل بیان مصادیق آیات هم می‌شود (بابایی، 1387:210). او در مورد این آیه نیز می‌گوید:
آیه به روز فتح معینی اشاره دارد و منظور از فتح و نصر، جنس نصرت و فتح نیست، تا آیه شریفه با تمامى مواقفى که خداى تعالى پیامبرش را یارى نموده و بر دشمنان پیروز کرده منطبق شود (طباطبائی، 1417، ج20: 37).
در این صورت، این آیه از پیشگویی‌های قرآن است که هنوز محقق نشده است. (رجبی، 1383: 126)
به شهادت ادله‌ای که در این بخش بیان می‌شود، فتح فراگیر در دوران امام مهدی علیه‌السلام حداقل به عنوان یکی از مصادیق فتح در سوره نصر مورد نظر خداوند است و فتح مکه نمی‌تواند مصداق این آیه باشد.
روایتی از امیرالمومنین علیه‌السلام
در کتاب دلائل الامامه و کتاب المحجه فی ما نزل فی القائم‌الحجه، روایتی ذکر شده که آیت‌الله صافی در منتخب الاثر و قندوزی در ینابیع‌الموده آن را نقل کرده‌اند. در این روایت آمده که مردی نزد امیرالمومنین علیه‌السلام آمد و از طولانی شدن دولت جور شکایت کرد. امیرالمومنین علیه‌السلام به او فرمود:
«به خدا سوگند، آنچه آرزویش را دارید، نخواهد شد تا این که باطل‌جویان هلاک شوند و جاهلان از میان بروند و متقیان که اندک‌اند در امان گردند (و این پس از آن است که کار سخت می‌شود) تا جایی که احدی از شما جای پایی برای خود نخواهد یافت و تا آن‌جا که شما در نظر مردم از مردار در چشم صاحبش خوارتر خواهید شد و همان‌طور که شما در آن حالید، ناگهان یاری خداوند و پیروزی بیاید…»
بنابراین روایت، آیه با فتح فراگیر در دوران امام مهدی علیه‌السلام به دلیل نشانه‌هایی در این کلام همچون ایمن شدن متقین و احادیث ذیل آیه «والعاقبه للمتقین» درباره روزگار امام مهدی علیه‌السلام، تطبیق داده شده است. به همین دلیل، این روایت در کتاب‌های مذکور و معجم احادیث امام مهدی(عج) میان آیات مفسره به امام مهدی(عج) درج شده است.
توجه به اهمیت فتح مذکور در سوره نصر نسبت به فتوح دیگر
پیامبر صلیاللهعلیهوآله برای فتح مکّه بیش از فتوح بزرگ‌تر دیگر خوشحال و مسرور نشد و این مسئله در بیانات رسیده از ایشان در فتح خیبر و فتح قلعه‌ها و حصن‌های یهود روشن است. قلعه‌هایی که هرگز مسلمانان، امید فتح آن و بیرون راندن یهود را نداشتند (حشر:۲). با این حال، این فتوح در سوره‌های دیگر درج شده و به آن سورهای مستقل اختصاص نیافته است؛ بلکه شارحان در تقلیل اهمیت آن کوشیده‌اند.
اهل مکّه در تمام مدت 20 سال برای جنگ با پیامبر صلیاللهعلیهوآله همه توان و وسایل خود را به کار گرفته بودند. انصار می‌خواستند در روز فتح از آنان انتقام بگیرند؛ ولی پیامبر صلیاللهعلیهوآله از آنان درگذشت و فرمود:«اذهبوا فأنتم الطلقاء» که مفصل در تاریخ ذکر شده است. چگونه خداوند آنان را «افواجا»، یعنی گروه، گروه گروندگان به دین اسلام وصف کند، در حالی که رسول الله صلیاللهعلیهوآله آن‌ها را «طلقا»، یعنی «رهاشدگان» نامید؟!
اشاره «نصر الله» به نصرت نهایی و همه جانبه و فراگیر جبهه حق از سوی خداوند
تفسیر رازی در بیان مراد از نصر در این سوره، خود شاهدی است بر این‌که نصر نیز در کنار فتح در روزگار امام مهدی علیه‌السلام رخ خواهد داد. او نصر را همان نصرت پروردگار نسبت به پیامبران الاهی و مومنان و پیروانشان در دنیا می‌داند که اجل معینی دارد (رازی، 1420، ج32: 336). بررسی آیات نصرت و نجات مومنان نشان می‌دهد این سنّت الاهی همواره پس از عبور اقوام از فتنه‌ها و غربال و جدایی نیکان از بدان شامل حال نیکان برگزیده خواهد شد و در مقابل، بدان را به عذاب هلاک خواهد کرد. خداوند این نصرت را در این سوره و آیات دیگر به مسلمانان و برگزیدگان امت خاتم نیز وعده داده و از تأخیر وقوع آن تا پایان یافتن غربالگری در فتنه‌های شدید آخرالزمان سخن گفته است (البقره:214؛ الفتح: 25؛ هود:8؛ الانعام:34؛ نک: روحانی،1392: 145-150و همان: 177-189). در واقع این وعده، گویای نصر و فتح فراگیری است که سبب پیروزی مطلق جبهه حق و نابودی جبهه باطل می‌گردد و از نصرها و فتح‌های مقطعی و موقّت متمایز است (النیلی،1430: 100). روایات متعددی نیز در تطبیق نصر با ظهور امام مهدی(عج) وارد شده است (کورانی،1428، ج7: 467ـ 471).
نتیجه
بنابر مطالب بیان شده، می‌توان نتیجه گرفت که مراد از فتح در سوره نصر، بنابر نظر اغلب مفسران فتح خاصی است که قرآن آن را بشارت می‌دهد و بر خلاف گمان بیش‌تر مفسّران روز فتح مکّه نیست؛ زیرا روایاتی که به این مضمون وارد شده، علاوه بر آن‌که تنها از طرق اهل‌سنّت است و شیعه بدان طریقی ندارد، در معارضه با روایت‌های چندگانه دیگری است که برخی از این روایت‌ها از امامان معصوم: نقل شده و با زمان نزول سوره پس از فتح مکه ناسازگار است. از سوی دیگر، نشانه‌ها و شواهد واژگانی، تاریخی و قرآنی از احتمال درستی این گمان کاسته و گمانه‌ای را نیرو می‌بخشد که فتح را به روزگار امام مهدی علیه‌السلام در آینده نسبت می‌دهد. همچنین این شواهد نشان از سردرگمی مفسّرانی دارد که از گمانه درست چشم پوشی نموده و به سخنان ناسازگار گرفتار آمده‌اند.