تاریخ نگارش : بیست و دوم مرداد 1395
اهل بیت(علیهم السلام) در قرآن
سید مصطفی فاطمی کیا
عترت طاهرین ـ علیهم السلام ـ بر اساس آیات قرآن و حدیث متواتر ثقلین، همتای قرآن بوده، و تمسک به یکی از آن دو، بدون دیگری، مساوی با ترک هر دو ثِقل است و دستیابی به دین کامل، تمسک به هر دو ثِقل است. قرآن و عترت، عصاره نبوت و تداوم بخش رسالت هستند که هدایت بشر را تا قیامت تضمین میکنند.[1]
کلید واژه : قرآن - ولایت - اهل بیت
ناشر : م<سسه مهد قرآن کریم و ولایت استان اصفهان
عترت طاهرین ـ علیهم السلام ـ بر اساس آیات قرآن و حدیث متواتر ثقلین، همتای قرآن بوده، و تمسک به یکی از آن دو، بدون دیگری، مساوی با ترک هر دو ثِقل است و دستیابی به دین کامل، تمسک به هر دو ثِقل است. قرآن و عترت، عصاره نبوت و تداوم بخش رسالت هستند که هدایت بشر را تا قیامت تضمین میکنند.[1]
قرآن، اسلام مکتوب است و اهل بیت اسلام ناطق.
قرآن، راه است و اهل بیت، رهبر.
قرآن، قانون است و اهل بیت قانونشناس و مجری قانون.
قرآن مشعل است و امام، مشعلدار و قرآن ، کتاب حکمت است و اهل بیت الگوی حکمت.
در این تحقیق، به این موضوع بررسی میشود که آیا اهل بیت ـ علیهم السلام ـ و ویژگیهای آنها در قرآن بیان شده است؟
درباره این موضوع باید گفته شود که کلمه «اهل بیت» در قرآن در سه آیه آمده است. آیه اول: سورة قصص آیة 12، «هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی أَهْلِ بَیْتٍ یَکْفُلُونَهُ لَکُمْ» این آیه اشاره به قصد حضرت موسی ـ علیه السّلام ـ دارد، زمانی که طفل صغیری بوده و شیر هیچ دایهای را در کاخ فرعون قبول نمیکرد. خواهر موسی به آنها گفت: «آیا مایلید که من شما را بر خانوادهای که دایه و پرستار این طفل شوند؛ راهنمایی کنم».
اهل بیت در این آیه دارای هیچ ابهامی نیست چون آن کسی که درخانواده دایة و پرستار طفل است؛ مادر خانواده است.
آیة دوم، در سوره هود آیة 73 آمده است که: «قالُوا أَ تَعْجَبِینَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ رَحْمَتُ اللَّهِ وَ بَرَکاتُهُ عَلَیْکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ» بعد از آنکه خداوند، بشارت داشتن فرزند را به ساره همسر حضرت ابراهیم ـ علیه السّلام ـ داده است او به خاطر پیری خود و همسرش متعجب شده و فرشتگان به او گفتهاند: «آیا از کار خدا متعجب هستی که رحمت و برکات خداوند مخصوص شما اهل بیت رسالت است».
اهل بیت در این آیه نیز دارای هیچ ابهامی نیست و شامل خاندان وخانواده حضرت ابراهیم ـ علیه السّلام ـ است.
آیة سوم: در سورة‌احزاب آیة 33 آمده است که: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» «براستی که خداوند، میخواهد پلیدی را از شما اهل بیت بزداید و کاملاً پاک و پیراستهتان نماید».
با بررسی و تفسیر و شأن نزول و سیاق آیات فوق، در مییابیم که در دو آیة اول، مراد از «اهل بیت» مشخص بوده و دارای هیچ ابهامی نیست. اما با بررسی سیاق آیه سوم و شأن نزول آن میتوان فهمید که این آیه در مقام بیان مسئله مهمی درباره «اهل بیت» است. برای بررسی این آیه، چند نکته را باید مورد توجّه قرار داد:
نکته اول: آیة «تطهیر» دارای سه تأکید است.
الف. حرف «انّ» که در پی آن «مای» حصر آمده و دلالت دارد که طهارت منحصر در اهل بیت است.
ب. «لام» تأکید که بر سر کلمه «یذهب» آمده تا از ازاله کامل تمام گناهان ومعاصی از اهل بیت پرده بردارد.
ج. جمله «یطهرکم تطهیرا» که در آخر این آیه آمده تا بفهماند، طهارت برای اهل بیت، کامل و بدور از هرگونه شائبه و شبهه است.[2]
این سه تأکید نشان میدهد که «اهل بیت» خانواده عادی و معمولی نیستند و دارای خصوصیات منحصر بفرد میباشند.
نکته دوم: ارادة خداوند در جملة «انما یرید الله...» بر فعل او، یعنی «اذهاب رجس»، و «تطهیر» تعلق گرفته و چنین ارادهای جز ارادهی تکوینی نیست چرا که ارادة تشریعی به فعل دیگران تعلق خواهد گرفت نه به فعل صاحب اراده، همچنین سیاق آیه در مقام مدح و ستایش اهل بیت است و اگر این اراده تشریعی بود؛ مختص به گروه خاصی نبود و این مدح و ستایش نیز موردی نداشت.
نکته سوم: با ملاحظه موارد استعمال لفظ «رجس» در قرآن (مائده، آیة 90؛ انعام، 125؛ یونس، 100) میتوان گفت: این لفظ هم شامل پلیدی محسوس و ظاهری میشود و هم شامل آلودگی معنوی و نامحسوس.[3] و شکی نیست که مقصود «رجس» در آیة تطهیر ( که با الف و لام نیز آمده) شامل تمام گناهان میشود.[4]
نکته چهارم: علماء اهل تسنن با توجه به معنای لغوی «اهل بیت»، آیه را به خانواده و همسران پیامبر تفسیر میکنند.[5] اما در پاسخ باید گفت که درست است. در کتابهای لغت، کلمه «اهل بیت» به معنای اهل خانواده (اعم از پدر، مادر، فرزندان و...) و خاندان آمده است.[6] اما سیاق آیه تطهیر نشان میدهد که «اهل بیت» در این آیه افراد خاص از خانواده هستند و شامل همسران پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ نمیشود چون اگر شامل آنها میشد لازم بود ضمیر «عنکم» که مذکر است به «عنکنّ» تبدیل شود.[7] علاوه بر آن روایات که تبیین کننده مجهولات و تأویل کننده متشابهات قرآن هستند؛ استفاده میشود.
که در این قسمت از آیه (مانند بعضی از آیات) جداگانه نازل شده است و به هنگام جمعآوری آیات قرآن، در کنار این آیات قرار گرفته است.[8] و روایات بوضوح، مصداق «اهل بیت» در این آیه را بیان کردند. طبری[9] در تفسیر خود «17» حدیث و جلال الدین سیوطی،[10] در الدر المنثور، «14» حدیث را نقل نمودهاند که سند همه آنها به صحابه و تابعین (همچون: ابوسعید خدری، انس بن مالک، ابواسحاق، ابوهریره، ابو حمراء، سعد بن وقاص، علی بن حسین، عایشه، ابن عباس و...» منتهی میگردد.
بر طبق این احادیث، پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ کساء یا عباء بر سر پنج تن (پیامبر، علی، فاطمه،حسن و حسین ـ علیهم السلام ـ ) افکند و ام سلمه که قصد ورود به آن را داشت؛ منع نمود و این جمله را فرمود: «خدایا! اینان اهل بیت من میباشند، پروردگارا! پلیدی را از آنها دور ساز».[11]
آیات زیادی در شأن و منزلت «اهل بیت» نازل شده است تا جایی که ابن عباس روایت کرده که درباره علی ـ علیه السّلام ـ به تنهایی، سیصد آیه نازل شده است.[12] و برخی دیگر گفتهاند: که ربع آیات قرآن در مورد اهل بیت میباشند[13]. و از باب نمونه «60» آیه را با شأن نزول ذکر کردهاند که به اعتراف بزرگان اهل سنت درباره اهل بیت نازل شده است.
در این جا به نمونههایی از آیات که شیعه و سنی در آن اتفاق نظر دارند که درباره اهل بیت نازل شده را ذکر مینمائیم:
1. آیة مودّت: خداوند متعال میفرماید: «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی»[14]
«به مردم بگو! برای تبلیغ و رسالت، پاداش از شما نمیخواهم؛ مگر مودت و دوستی خویشانم».
صحیح مسلم و صحیح بخاری و مسند احمد بن حنبل و تفسیر ثعلبی همگی از ابن عباس نقل کردهاند که وقتی این آیه نازل شده مسلمانان از پیامبر سئوال کردند؛ اقربای شما چه کسانی هستند؟ پیامبر فرمود: آنها علی و فاطمه و دو فرزندانشان (حسن و حسین) هستند.[15]
2. آیة مباهله: خداوند در سورة آل عمران آیة 61 میفرماید: «فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِسائَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ...»[16]
پس هرکس با تو در مقام مجادله برآید درباره عیسی، بعد از آنکه بوحی خدا بر احوال او آگاهی یافتی با او بگو: بیائید و ما و شما با فرزندان و زنان خود به مباهله برخیزیم...».
مفسرین شیعه و سنی اتفاق نظر دارند که لفظ «ابنائنا» اشاره به امام حسن و امام حسین و لفظ «نسائنا و انفسنا» به ترتیب به فاطمه زهرا ـ سلام الله علیها ـ و حضرت علی ـ علیه السّلام ـ شامل میشود. مسلم و ترمذی در کتابهای خود در باب فضایل علی ـ علیه السّلام ـ از سعید بن وقاص روایت کردهاند: وقتی که این آیه نازل شده پیامبر، علی و فاطمه و حسن و حسین را فراخواند و سپس فرمود: خداوندا، اینان اهل من میباشند.[17]
3. آیه کلمات: قرآن، داستان توبه حضرت آدم را چنین بیان میکند:«فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ»»[18] حضرت آدم از پروردگارش کلماتی را فراگرفت پس توبه او را پذیرفت، همانا خداوند توبه پذیر و مهربان است.
جلال الدین سیوطی در تفسیر «الدر المنثور» در ذیل همین آیه از ابن عباس روایت کرده که گفت از رسول خدا درباره کلمات که حضرت آدم از خداوند دریافت کرد و موجب پذیرش توبه شد سئوال کردم، پیامبر فرمود: «حضرت آدم به حق محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین از خداوند طلب بخشش کرد و خداوند هم پذیرفت».[19]
4. آیاتی که در شأن اهل بیت به خصوص درباره حضرت علی ـ علیه السّلام ـ نازل شده، بسیار زیاداست ما برای اختصار فقط به آدرس سورهها و آیات اکتفا میکنیم:[20] آیات برائت (توبه، 1)، آیه سقایة الحاج (توبه، 19)، آیه صالح المؤمنین (تحریم، 4)، آیة حکمت (بقره، 269)، آیة بینه (هود، 17)، آیة صد یقول (حدید، 19)، آیة نور (حدید، 28)، آیة انذار (شعراء، 214)، آیه مرج البحرین (الرحمن، 19 ـ 22)، آیة نجوی (مجادله، 12)، آیة سابقون (واقعه، 10 ـ 11)، آیة محبت (مریم، 96؛ مائده، 54)، آیة انفاق (بقره، 274)، آیه حبل الله (ال عمران، 103)، آیة راسخان در علم (ال عمران، 7)، آیة ولایت (مائده، 55)، آیة علم الکتاب (رعد، 13)، اهل الذکر (نحل، 43)، و... .
گوشههای از شأن و منزلت اهل بیت را در قرآن به رشته تحریر در آوردم و هیچ کس را قادر به انکار این آیات نیست، و تمام فرق مسلمین اعم از شیعه وسنی به این واقعیت اعتراف دارند که اهل بیت(علیهم السلام) حلقه ناگسستنی قرآن هستند و قرآن بدون اهل بیت و اهل بیت بدون قرآن، نمیتوانند این کشتی پرتلاطم هدایت را به مقصد برسانند. امیدواریم بتوانیم با تمسک به قران و تبعیت از اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم السلام) ،در صراط مستقیم را مسی تکامل و سعادت را بپیماییم«انشاءالله».
[1] . تفسیر تسنیم، حضرت آیت الله جوادی آملی، انتشارات اسراء، چ 1، قم، 1379، ج 1، ص 132.
[2] . اهل بیت رهبران الهی، محمد کاظم، محمد جواد، انتشارات عاشورا، قم، چ 1، 1374، ص 17.
[3] . ره توشه راهیان نور، ویژه محرم 1377، انتشارات دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، مقاله سیمای اهل بیت در قرآن و سنت، عبدالرحیم سلیمانی، ص 35.
[4] . تفسیر نمونه، حضرت آیت الله مکارم شیرازی و همکاران (دار الکتب الاسلامیه، تهران، چ 11، 1371، ج 17، ص 195.
[5] . تفسیر الدر المنثور، سیوطی، ج 5، ص 196.
[6] . مفردات راغب اصفهانی، تهران، مکتب مرتضویه، ذیل.
[7] . تفسیر المیزان، علامه طباطبایی،انتشارات اسراء، قم، 1364، ج 16، ص 484.
[8] . همان.
[9] . تفسیر طبری، محمد بن جریر طبری، ج 2، ص 5 ـ 7، انتشارات موسسه رسالت، بیروت، 1415ق.
[10] . تفسیر الدر المنثور، جلال الدین سیوطی، ج5، ص 199، قم منشورات کتابخانه مرعشی، 1404 ق.
[11] . رک: اهل بیت در کتاب وسنت، محمد ری شهری، دار الحدیث تهران، چ1، ص 35، و رک: شواهد التنزیل، حفطایی، ج 2، ص 25، بیروت، موسسه علمی للمطبوعات، 1393 ق.
[12] . الصواعق المحرقه، حیثمی، فصل 3، باب 9، ص 76، مکتبة القاهره، چاپ مصر، 1312.
[13] . المراجعات، ص 48.
[14] . شوری، آیة 23.
[15] . رک: اهل بیت در کتاب و سنت، ری شهری، ص 40؛ رک: و دلائل الصدق، حسن بن محمد مظفر، ج 2، ص 119، انتشارات بصیرت، قم، 1395ق.
[16] . آل عمران، آیة 6.
[17] . دلائل الصدق، همان، ج2 ، ص 135.
[18] . بقره، 37.
[19] . تفسیر در المنثور، سیوطی، ج 1، ذیل آیه.
[20] . تفسیر نور الثّقلین، عروس حویزی، و تفسیر بحرانی، سیدهاشم بحرانی، و تفسیر الدر المنثور، جلال الدین سیوطی و تفسیر نمونه، مکارم شیرازی و تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، ذیل آیات فوق.