تاریخ نگارش : پنجم آذر 1389
حقیقت شکر/اقسام شکر/ مراحل شکر/ آثار و فواید شکر
ریحانه فرحمند
الف ـ شکر ثناگویی در برابر نعمت است.
ب ـ شکر به یک تعبیر به دو قسم تقسیم می‌شود:1. شکر تکوینی 2. شکر تشریعی.
ج ـ برای این که فردی به خوبی از عهدة شکر نعمت برآید، در مرحلة نخست باید نعمت را بشناسد؛ نعمت‌های الهی فراوان است...
د ـ آثار و فواید شکر فراوان است که در این جا به برخی اشاره می‌شود:...
کلید واژه : شکر
عید سعید غدیر خم مبارک ....
الف ـ شکر ثناگویی در برابر نعمت است.
راغب در این باره می‌گوید:شکر یادآوری نعمت و اظهار آن و ضدّ آن کفر، به معنای فراموشی و پوشاندن نعمت است.(مفردات راغب، ماده شکر.) علمای اخلاق گفته‌اند:شکر نعمت آن است که بنده نعمت هایی که خدا به او بخشیده، در همان راهی مصرف کند که برای آن آفریده شده است.(اخلاق در قرآن، آیت الله مکارم شیرازی، ج 3، ص 79.)
قرآن کریم می‌فرماید:"اعْمَلُوَّاْ ءَال‌َ دَاوُدَ شُکْرًا؛(سبأ، 13) ای آل داود، شکر ]این همه نعمت را[ به‌جای آورید." شکر بیشتر از مقوله "عمل" است و باید آن را در لابه‌لای اعمال انسان دریافت و شاید به همین علت، قرآن کریم تعداد شکرگزاران واقعی را اندک شمرده است:"قَلِیلاً مَّا تَشْکُرُون‌َ ؛ (ملک، 24) کم‌تر شکر او را به‌جای می‌آورید."؛ "وَ قَلِیل‌ٌ مِّن‌ْ عِبَادِی‌َ الشَّکُورُ ؛ (سبا، 13) اما عده کمی از بندگان من شکر گذارند." و در آیه 73 سوره نمل نیز می‌فرماید:" وَ لَـَکِن‌َّ أَکْثَرَهُم‌ْ لاَ یَشْکُرُون‌َ ؛(نمل، 73) بیشتر آن‌ها شکرگزاری نمی‌کنند." از طرف دیگر، با توجه به این نکته که نعمت‌های خداوند که سر تا پای وجود انسان را احاطه کرده، آن‌قدر زیاد است که قابل شماره نیست، روشن است که چرا شکر به مفهوم واقعی‌اش در برابر تمام نعمت‌ها به گونه‌ای که همه را بدون استثنا در طریق بندگی خدا ـ که نعمت‌ها برای آن آفریده شده است ـ به کار گیرد کم‌تر یافت می‌شود.
به تعبیر دیگر و به گفته بعضی از مفسران بزرگ، "شکر مطلق" آن است که انسان همواره به یاد خدا باشد؛ بی هیچ گونه فراموشی و در راه او گام بردارد؛ بدون هیچ‌گونه معصیت؛ و اطاعت فرمان او کند خالی از هرگونه سرپیچی؛ و مسلم است که این اوصاف در کم‌تر کسی جمع می‌شود.
در حدیثی از امام صادق7 می‌خوانیم:"شکر النعمة اجتناب المحارم؛ شکر نعمت، پرهیز از گناه است." در حدیث دیگری کسی از این امام بزرگوار پرسید:"آیا شکر پروردگار حدی دارد که اگر انسان به آن حد برسد شاکر محسوب شود؟" فرمود:"آری" پرسید:"چگونه؟" فرمود:"خدا را بر تمام نعمت‌هایش چه در خانواده و چه در اموال حمد و ستایش کند و اگر در اموالی که به او داده حقی باشد ادا کند."(ر.ک:اصول کافی، شیخ کلینی؛، ج 2، باب الشکر، ح 12، 10، 27، داراحیأ التراث العربی.)
توجه به این نکته نیز ضروری است که تشکر و قدردانی از کسانی که وسیله نعمتی برای انسان هستند نیز شعبه‌ای از شکر خداست.(ر.ک:تفسیر نمونه، آیت الله مکارم شیرازی و دیگران، ج 18، ص 51، دارالکتب الاسلامیة.)
ب ـ شکر به یک تعبیر به دو قسم تقسیم می‌شود:1. شکر تکوینی 2. شکر تشریعی. شکر تکوینی آن است که یک موجود از مواهبی که در اختیارش قرار دارد استفاده کند، مانند درخت گل و میوه‌ای که با مراقبت باغبان، گل و میوه‌های با ارزشی به بار آورد. ]دابّه شکور[ به حیوانی می‌گویند که هر گاه از آب و علف او مراقبت کافی کنند، روز به روز چاق‌تر می‌شود.
شکر تشریعی، آن است که انسان در مقام شکرگزاری برآید و با قلب و زبان از پروردگار خود سپاس گذاری کند. در واقع شکر تشریعی، مخصوص انسان است، ولی شکر تکوینی برای انسان و حیوان و نبات می‌باشد. به تعبیر دیگر شکر بر سه قسم است:1. زبانی:شکری است که فرد با زبان خود کلماتی که بیان کنندة تشکر از ولی‌ّ نعمت حقیقی (خدا) است، بر زبان جاری کند. مانند:"الحمدلله"، "شکراً لله"؛ از جمله مصداق‌های شکر زبانی، اظهار عجز و ناتوانی از شکر الهی در برابر نعمت‌های اوست. 2. قلبی:شکری است که انسان با قلب و روح خود، به نعمت‌هایی که خدا به او داده خشنود و سپاسگذاری کند.
3. عملی:به کار بردن هر نعمت به جای خود، شکر عملی آن نعمت است؛ برای مثال، چشم یکی از نعمت‌های بزرگ الهی است و شکر عملی آن این است که آثار عظمت الهی را در عالم هستی مشاهده کنیم؛ با دیدن آفریده‌های خدا، معرفت خود را به او زیاد کنیم، کفران این نعمت آن است که آن را به گناه آلوده نماییم. شکر عملی زبان، بیان حقیقت و راز و نیاز با خدا و... و کفران آن آلوده کردن آن به دروغ، غیبت، تهمت و... است. شکر عملی جوانی به کارگیری آن در طاعت و بندگی خداست.
ج ـ برای این که فردی به خوبی از عهدة شکر نعمت برآید، در مرحلة نخست باید نعمت را بشناسد؛ نعمت‌های الهی فراوان است، قرآن در این باره می‌فرماید:"وَ إِن تَعُدُّواْ نِعْمَة‌َ اللَّه‌ِ لاَ تُحْصُوهَآ إِن‌َّ اللَّه‌َ لَغَفُورٌ رَّحِیم‌ٌ ؛(نحل،18) اگر نعمت‌های خدا را شمارش کنید، هرگز قادر به شمارش آن نیستید..."
انسان به طور معمول به نعمت‌های مادی توجه دارد، در حالی که بزرگ‌ترین نعمت، نعمت‌های معنوی هستند، مانند:ایمان، هدایت، تشیع، استقلال، آزادی(در ضمن آیة 172 سورة بقره، به همین بخش مربوط است که خداوند مؤمنان را به برخی نعمت‌های (طیّب) و پاکیزه توجه داده می‌فرماید:از آن‌ها استفاده کنید و شکر نعمت الهی را به جای آورید.) انسان پس از شناخت نعمت باید منعم حقیقی را بشناسد و توجه داشته باشد که اگر دیگری هم به ما نیکی کند و نعمتی دهد، ابتدا باید شکر نعمت الهی را به جای آورد و سپس از فردی که به ما نیکی کرده تشکر کند، چون خدا آن نعمت را در اختیار او قرار داده و به قلب او انداخته که به ما احسان نماید. انسان در مرحلة بعد پس از آن که تشخیص داد و نعمت دهنده را شناخت، وظیفه دارد که به وسیلة زبان و قلب و با عمل، شکر نعمت را به جای آورد وشکر عملی از همة اقسام دیگر مهم‌تر است، ممکن است کسی با زبان، شکر نعمت کند، لیکن در عمل کفران نعمت نماید و این ارزشی ندارد.
د ـ آثار و فواید شکر فراوان است که در این جا به برخی اشاره می‌شود:
1. افزون شدن نعمت:قرآن مجید در این باره می‌فرماید:"... لَغ‌ن شَکَرْتُم‌ْ لاَ ؟َزِیدَنَّکُم‌ْ وَلَغن کَفَرْتُم‌ْ إِن‌َّ عَذَابِی لَشَدِیدٌ ؛(ابراهیم،7) اگر شکر نعمت‌های مرا به جا آورید، من به طور قطع نعمت‌های شما را افزون می‌کنم و اگر کفران کنید، عذاب و مجازات من شدید است."
2. رستگاری و سعادت:قرآن می‌فرماید:"... فَاذْکُرُوَّاْ ءَالآَ ءَ اللَّه‌ِ لَعَلَّکُم‌ْ تُفْلِحُون‌َ ؛(اعراف،69) نعمت‌های خدا را به یاد آورید، شاید رستگار شوید." یعنی در پرتو یادآوری نعمت، حس شکرگزاری شما برانگیخته می‌شود، در نتیجه در برابر فرمان او تسلیم می‌شوید و رستگار می‌گردید.(تفسیرنمونه، آیت الله مکارم شیرازی و دیگران، ج 6، ص 229، نشر دار الکتب الاسلامیه.)
3. رضایت خداوند:خداوند در آیة 7 سورة زمر به این مطلب اشاره می‌فرماید.
4. رفع عذاب و بلا:(نسأ، 147) علت همة مصیبت‌ها و بلاها، کفران نعمت و انجام گناه است، قرآن در این باره می‌فرماید:"اگر مردمی که در شهرها و آبادی‌ها زندگی دارند، ایمان بیاورند و تقوا پیشه کنند، برکات آسمان و زمین را بر آن‌ها می‌گشاییم، ولی آن‌ها حقایق را تکذیب کردند، ما هم آنان را به کیفر اعمالشان مجازات کردیم." (اعراف، 96).
5. ترک گناه و فساد در زمین:"... فَاذْکُرُوَّاْ ءَالآَ ءَ اللَّه‌ِ وَلاَ تَعْثَوْاْ فِی الأَْ رْض‌ِ مُفْسِدِین‌َ ؛(اعراف،74) این همه نعمت‌های فراون خدا را به یاد آورید و در زمین فساد نکنید."