تاریخ نگارش : سيزدهم خرداد 1390
انفاق قرآنی ، انفاق فاطمی
ابراهیم چراغی
یکی از معارف حیات‌بخش قرآن، مسئله انفاق است که از یک سو راهکاری برای برطرف کردن فاصله طبقاتی و از بین بردن فقر از جامعه می‌باشد و از سوی دیگر دستور العملی برای خودسازی و تزکیه نفس در راه تکامل روح آدمی. در این نوشتار،
موضوع انفاق از منظر قرآن کریم و در آیینه زندگانی سرور زنان عالم، فاطمه زهرا(س) بررسی می‌شود که خود فرمود: «از دنیای شما سه چیز محبوب من است: ۱٫ تلاوت قرآن؛ ۲٫ نگاه به چهرة رسول خدا(ص)؛ ۳٫ انفاق در راه خدا.»۱
ناشر : گروه فرهنگی مذهبی کربلا
اشاره
یکی از معارف حیات‌بخش قرآن، مسئله انفاق است که از یک سو راهکاری برای برطرف کردن فاصله طبقاتی و از بین بردن فقر از جامعه می‌باشد و از سوی دیگر دستور العملی برای خودسازی و تزکیه نفس در راه تکامل روح آدمی. در این نوشتار،
موضوع انفاق از منظر قرآن کریم و در آیینه زندگانی سرور زنان عالم، فاطمه زهرا(س) بررسی می‌شود که خود فرمود: «از دنیای شما سه چیز محبوب من است: ۱٫ تلاوت قرآن؛ ۲٫ نگاه به چهرة رسول خدا(ص)؛ ۳٫ انفاق در راه خدا.»۱
انفاق و فاصله طبقاتی
از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین معضلات اجتماعی که همواره دامنگیر انسان بوده و امروزه با وجود پیشرفت‌های علمی و صنعتی، آدمیان را بیشتر گرفتار خویش ساخته، مشکل فاصله طبقاتی و شکاف زیاد بین فقیر و غنی است و بدیهی است جامعه‌ای که در آن، بخش عظیمی از ثروت در دست عدّه قلیلی باشد و اکثریت از تهیه لوازم اولیه و ضروری زندگی ناتوان باشند، قابل دوام نخواهد بود و هرگز روی سعادت و خوشبختی را نخواهد دید.
با دقت در آیات قرآن معلوم می شود که یکی از اهداف اسلام، از بین بردن اختلافات غیر عادلانه‌ای است که در میان طبقه غنی و ضعیف وجود دارد و بدین منظور برنامه وسیعی را در نظر گرفته که شامل: تحریم رباخواری، وجوب پرداخت مالیات‌های اسلامی همچون زکات و خمس، تشویق به وقف و قرض الحسنه، و نیز ترغیب به انفاق و صدقات و مانند آن است و چنانچه این برنامه وسیع، به طور کامل و صحیح به مرحله اجرا در آید، فقر و مسکنت از جامعه رخت بر می‌بندد.
در این میان، انفاق از جمله راهکارهایی است که علاوه بر تأمین هدف فوق، می‌تواند در پرورش روح اخوت و برادری، ملکه سخاوت و بخشندگی، روح بی‌نیازی از ما سوی الله، و همچنین تزکیه و تطهیر نفوس نقش داشته باشد؛ چراکه با هزینه کردن مال در راه خدا بسیاری از رذایل اخلاقی همچون دنیاپرستی، بخل، خودخواهی، حرص و طمع از صفحه دل آدمی پاک می‌‌گردد؛ چنان‌که خداوند متعال خطاب به پیامبر اکرم(ص)، می‌فرماید:
«خذ من اموالهم صدقة تطهرهم و تزکیهم؛۲ از اموال آنها صدقه‌ای بگیر تا به وسیله آن، ایشان را پاک‌سازی و پرورش دهی.»
و در فضیلت و اهمیت انفاق همین بس که قرآن کریم نه عمل انفاق، بلکه خود انفاق‌کنندگان را به دانه پر برکتی تشبیه می‌کند که در زمین مستعدی افشانده شود و از آن، هفت خوشه و از هر خوشه، یکصد دانه بروید. (بقره / ۲۶۱)
تشبیه افراد انفاق‌کننده به دانه‌های پربرکت، تشبیه عمیقی است که نشان می‌دهد عمل هرکس پرتوی از وجود اوست و هر قدر عمل او توسعه پیدا کند، در واقع وجود خود او توسعه پیدا کرده است.
مراتب انفاق و سیره فاطمی
از دیدگاه اسلام و قرآن، انفاق دارای مراتبی است که از لحاظ ارزش و اهمیت متفاوت از یکدیگرند و البته ارزش هریک وابسته به پرهیز از منّت‌گذاری و ریا و انجام خالصانه آن در راستای جلب رضایت خداوند رحمان است. قرآن کریم در یک آیه، انفاقی که با منت و ریا همراه است، بخشش باطل معرفی مینماید و چنین انفاقی را به قشر نازکی از خاک که روی تخته سنگی را پوشانده تشبیه می‌کند که باران شدید آن را می‌شوید و از بین می‌برد و از این رو، کشاورز هیچ‌گونه بهره‌ای از آن نمی‌تواند ببرد. (بقره / ۲۶۴)
و در آیه دیگر، انفاقی که با اخلاص و به نیت کسب خشنودی خداوند انجام می‌گیرد، به سرسبزی باغی در مکانی بلند تشبیه می‌کند که از طراوت باران و شبنم برخوردار گردیده و ثمرات پر برکتی را به همراه آورده است. (بقره / ۲۶۵)
آنچه در این دو آیه، قابل تأمل است، اینکه انفاق کنندگان ریایی به تخته سنگ و انفاق کنندگان مخلص به باغ پر ثمر تشبیه شده‌اند که نشان می‌دهد عمل انفاق تأثیر مستقیم بر ارض وجودی انسان و صفحه ضمیر او دارد و چنانچه برخوردار از عنصر اخلاص باشد، سرسبزی بهشت را برای وجودش به ارمغان می‌آورد.
اینک مراتب انفاق را با توجه به رفتار خالصانه و جلوه‌هایی از زندگانی حضرت فاطمه زهرا(س) بر می‌شماریم:
۱٫ صدقات
اولین مرتبه انفاق، صدقه است که افراد به دلخواه، بخشی از مال خود را به فقرا و مساکین و هر کس که از آنها درخواست کمک نموده، می‌بخشند. صدقه، هم موجب زیاد شدن رزق و روزی است که امیر مؤمنان(ع) فرمود: «استنزلوا الرزق بالصدقة؛۳ به وسیله صدقه، طلب نزول روزی کنید!» و هم باعث حفظ ایمان می‌باشد که فرمود: «سوسوا ایمانکم بالصدقة؛۴ ایمانتان را به وسیله صدقه، اداره و سرپرستی کنید!» و هم سبب بخشایش گناهان است که قرآن کریم این اثر را برای هر کدام از انفاق‌های علنی و پوشیده – به خاطر مصالحی که هر یک دارند – ذکر نموده و فرموده است:
«اگر صدقه‌ها را آشکارا بپردازید [که دیگران را نیز به آن ترغیب کنید]، نیکوست و اگر آنها را نهان دارید و به بینوایان بپردازید [از آن روی که به خلوص نیت نزدیک‌تر است]، برای شما بهتر است و [در هر حال] خداوند پاره‌ای از گناهانتان را از شما می‌زداید و خدا به آنچه می‌کنید، آگاه است.» (بقره / ۲۷۱)
در این خصوص، حضرت فاطمه(س) توجه ویژه‌ای به فقرا داشت و هیچ مستمند و نیازمندی را از در خانه‌اش دست خالی رد نمی‌فرمود؛ از جمله:
انفاق لباس عروسی
نقل شده که پیامبر اکرم(ص) در عروسی فاطمه زهرا(س) یک دست پیراهن نو به دخترش داده بود تا در شب عروسی بپوشد. هنگامی که حضرت فاطمه(س) به خانه زفاف رفته و بر سجاده عبادت، در حال مناجات با پروردگار بود، زن فقیر و مستمندی به در خانه آمد و اظهار نیاز کرد و لباسی طلبید. فاطمه(س) که در آن وقت دو پیراهن داشت: یکی کهنه و دیگری نو، به مصداق آیه «لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبون؛۵ هرگز به نیکی دست نمی‌یابید و از نیکان نمی‌شوید، مگر اینکه از آنچه دوست می‌دارید، انفاق کنید.» پیراهن نو را به فقیر بخشید.
فردای آن شب، چون رسول خدا(ص) پیراهن کهنه را در تن او دید و از علت آن پرسید، حضرت زهرا(س) عرض کرد: «آن را به فقیر دادم و این روش را از شما آموخته‌ام.»۶
۲٫ مواسات
مواسات به معنای تقسیم و نصف کردن اموال با نیازمندان است و این در صورتی است که اموال شخص به اندازه کفاف خود او باشد و در همان مقدار کفاف دیگری را نیز شریک سازد و لکن اگر افزون بر اندازة کفاف داشته باشد و از آن مقدار زیادی به کسی ببخشد، به آن مواسات نمی‌گویند۷ و در واقع مصداق صدقه می‌باشد.
در روایات معصومین(ع) مواسات بدین صورت تفسیر شده که انسان امکانات و دارایی‌های خود را طوری در اختیار برادران دینی نیازمند خود بگذارد که آنان نیز بتوانند همانند مالک اصلی از آنها استفاده کنند؛ چنان‌که در روایتی امام کاظم(ع) خطاب به یکی از اصحاب خود به نام عاصم فرمود: «ای عاصم! در زمینه دوستی و همدردی و مواسات با یکدیگر چگونه هستید؟» او در جواب، عرض کرد: در بهترین وضعی که یک نفر می‌تواند باشد. امام فرمود: «آیا چنین هست که فردی از شما در هنگام تنگدستی به دکان یا منزل برادرش برود و دخل او را بیرون بکشد و آنچه احتیاج دارد، بردارد و برادرش به او اعتراض نکند؟» عاصم گفت: خیر، این طور نیست. امام فرمود: «بنابراین، شماها با هم آن طور که من دوست دارم، نیستید.»۸
البته مواسات مطلوب این است که افراد شرایط زندگی خود را با وضعیت زندگی اقشار کم در آمد جامعه وفق دهند تا بدین ترتیب هم با آنان احساس همدردی کنند و هم در جهت رفع مشکل فقرشان به نوبه خود تلاش نمایند. زندگی مشترک فاطمه(س) و علی(ع) نیز در حالی شکل گرفته بود که در جامعه نو پای اسلامی، فقیران و مستمندان و گرسنگان زیادی به سر می‌بردند و از این رو، ایشان می‌کوشیدند به پیروی از رسول خدا(ص) زندگی ساده و به دور از تجملات را برای خود صورت ببخشند و به مواسات اسلامی عمل کنند. نمونه ذیل از این نوع است:
صدقه فاطمه(س) برای خشنودی پیامبر(ص)
نقل شده که چون حضرت رسول(ص) از سفری مراجعت می‌فرمود، اول به خانه حضرت فاطمه(س) تشریف می‌برد و مدتی می‌ماند و بعد از آن به منزل زنان خود می‌رفت. در یکی از سفرهای پیامبر(ص)، حضرت زهرا(س) برای خود دستبند و گلوبند و گوشواره از جنس نقره تهیه کرده و پرده‌ای بر در خانه خود آویخته بود. هنگامی که رسول خدا(ص) از سفر مراجعت کرد و به خانه فاطمه زهرا(س) وارد شد، چون چشمش به زینت‌های مورد استفاده فاطمه(س) افتاد، با ناراحتی از خانه بیرون رفت و به مسجد وارد شد و در کنار منبر نشست. حضرت فاطمه(س) با فهمیدن علت این رفتار پدر برای جلب خشنودی و رضایت رسول اکرم(ص) همه آن زینت‌ها را به نزد پدر فرستاد و پیغام داد که دخترت سلام می‌رساند و می‌گوید: اینها را در راه خدا انفاق کنید! و چون آنها را به نزد پیامبر (ص) آوردند، سه مرتبه فرمود: «آنچه را که می‌خواستم، فاطمه انجام داد. پدرش به فدای او باد!»۹ مواسات در روایات ائمه اطهار(ع) از نشانه‌های مؤمن حقیقی و از علایم شیعیان و پیروان راستین اهل بیت(ع) به شمار آمده است؛۱۰ اما با تمام ارزشی که این مرتبه از انفاق (مواسات) دارد، به پایه ارزش و اهمیت «ایثار» که مرتبه بعدی انفاق است، نمی‌رسد.
در حدیثی از امام صادق(ع) می‌خوانیم که آن حضرت در جواب ابان بن تغلب که از حق مؤمن بر مؤمن سؤال کرده بود، فرمود: «ای ابان! مالت را با او نصف کن!» و وقتی ابان از این سخن امام متعجب شد، فرمود: «ای ابان! آیا از آن آگاه نیستی که خدای بزرگ درباره کسانی که ایثار و از خود گذشتگی می‌کنند، چه فرموده است؟» ابان پاسخ داد که چرا، آگاه هستم. آن گاه امام ادامه داد: «هنگامی که مالت را با او نصف می‌کنی، ایثار نکرده‌ای؛ بلکه تو و او با یکدیگر برابرید [و به مواسات رفتار کرده‌اید]. هنگامی ایثار کرده‌ای که از نصف مال خود نیز به او ببخشی.»۱۱
۳٫ ایثار و از خود گذشتگی
برترین و بالاترین مرتبه انفاق، ایثار است که چنان‌که اشاره شد، فرد نه تنها اموال خود را با مستمندان نصف می‌کند، بلکه آنان را بر خود مقدم می‌دارد و نصیب خویش را نیز به آنها تقدیم مینماید و این به بیان امیر مؤمنان(ع) عالی‌ترین مصداق بزرگواری و جوانمردی می‌باشد: «غایة المکارم الایثار.»۱۲ و به راستی نمونه بارز ایثار و فداکاری، اهل بیت عصمت و طهارت(ع) و خاصه حضرت فاطمه زهرا(س) هستند که در ذیل به مواردی اشاره می‌کنیم:
ایثار و فداکاری فاطمه(س)
عرب تازه مسلمانی در مسجد مدینه از مردم کمک خواست، پیامبر(ص) به اصحاب خود نگریست. سلمان فارسی برخاست تا نیاز آن بی‌چاره را بر طرف سازد؛ هر جا رفت، با دست خالی برگشت. با ناامیدی به طرف مسجد می‌آمد که چشمش به منزل حضرت زهرا(س) افتاد، با خود گفت: فاطمه(س) و منزل او سرچشمة نیکوکاری است. درب خانه آن حضرت را کوبید و داستان عرب مستمند را شرح داد. حضرت زهرا(س) فرمود: «ای سلمان! سوگند به خداوندی که حضرت محمد(ص) را به پیامبری برگزید! سه روز است که غذا نخورده‌ایم و فرزندانم حسن(ع) و حسین(ع) از شدت گرسنگی بی‌قراری می‌کردند و خسته و مانده به خواب رفته‌اند؛ اما من، نیکی و نیکوکاری را که درب منزل مرا کوبیده است، رد نمی‌کنم.»
آن‌گاه پیراهن خود را به سلمان داد تا در مغازة فروشنده‌ای گرو گذاشته، مقداری خرما و جو قرض بگیرد.
سلمان فارسی می‌گوید: پس از دریافت جو و خرما به طرف منزل فاطمه(س) آمدم و گفتم: ای دختر رسول خدا! مقداری از این غذاها را برای فرزندان گرسنه‌ات بردار! پاسخ داد:
«ای سلمان! این کار را فقط برای خدای بزرگ انجام دادیم و هرگز از آن بر نمی‌داریم.»۱۳
اطعام خالصانه
ابن عباس نقل نموده که امام حسن(ع) و امام حسین(ع) بیمار شدند. پیامبر(ص) با جمعی از یاران به عیادتشان آمدند و به علی(ع) گفتند: چه خوب است که برای بهبودی فرزندانت نذری کنی. علی(ع) و فاطمه(س) و فضه – کنیز آن دو – نذر کردند که اگر کودکان بهبودی یافتند، سه روز روزه بدارند. بچه‌ها بهبودی یافتند و اثری از کسالت باقی نماند.
حضرت علی(ع) سه من جو قرض گرفت و فاطمه(س) یک من آن را آرد کرده، از آن نان درست کرد و سهم هر کسی را جلویش گذاشت تا افطار کند. در همین حال سائلی به در خانه آمد و گفت: سلام بر شما اهل بیت محمد(ص). من مسکینم، مرا طعام دهید! خاندان پیامبر(ص) آن سائل را بر خود مقدم شمرده، افطار خود را به او دادند و آن شب چیزی جز آب نخوردند و با شکم گرسنه دوباره نیت روزه کردند.
هنگام افطار روز دوم یتیمی بر در خانه آمد و غذا خواست و آنها غذای‌شان را به او دادند. در شب سوم اسیری آمد و همان عمل را نسبت به او کردند. صبح روز چهارم علی(ع) دست امام حسن(ع) و امام حسین(ع) را گرفت و نزد رسول خدا(ص) آمد. آن حضرت وقتی بچه‌ها را دید که از شدت گرسنگی ضعیف شده‌اند، گریه کرد. در این هنگام جبرئیل با سوره دهر بر آن حضرت نازل شد. ۱۴
بنابراین، آیاتی که در سوره انسان درباره ابرار نازل شده، در شأن فاطمه(س) و خانواده اوست که نشان می‌دهد ارزش ایثار و اطعام آنان به خاطر نهایت اخلاص در راستای کسب رضایت پروردگار می‌باشد و لذا می‌فرماید: «و یطعمون الطعام علی حبه مسکینا و یتیما و اسیرا * انما نطعمکم لوجه الله لا نرید منکم جزاءً و لا شکورا؛۱۵ و غذایی را که [از شدت احتیاج] دوست می‌داشتند، به مسکین و یتیم و اسیر عطا کردند و گفتند: جز این نیست که شما را برای خشنودی خدا اطعام می‌کنیم؛ نه از شما عوضی می‌خواهیم و نه انتظار سپاس و ثنایی داریم.»
سخن آخر
چنان‌که بیان شد، انفاق چه به صورت صدقه و چه به صورت مواسات و یا ایثار، از مهم‌ترین اعمال خیر و نیک اخلاقی است که آثار متعدد فردی و اجتماعی در زمینه خودسازی و تزکیه نفس و رفع اختلافات طبقاتی دارد و هر چه از عنصر اخلاص بهره بیشتری ببرد، از ارزش معنوی والاتری بر خوردار است و در تکامل ملکات نفسانی تأثیر بیشتری می‌گذارد و در این زمینه، سیره عملی دخت گرامی رسول اکرم(ص)، حضرت فاطمه زهرا(س)، می‌تواند بهترین اسوه اخلاقی برای زنان و مردان مؤمن باشد.
پی نوشت ها:
۱٫ نهج الحیاة (فرهنگ سخنان فاطمه(س))، قم، مؤسسه تحقیقاتی امیر المؤمنین(ع)، ص۲۱۷، ح۱۶۴٫
۲٫ توبه / ۱۰۳٫
۳٫ غرر الحکم و درر الکلم، آمدی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ص ۳۹۵، ح ۹۱۳۶٫
۴٫ همان، ح ۹۱۴۷٫
۵٫ آل عمران / ۹۲٫
۶٫ ریاحین الشریعة (بانوان دانشمند شیعه)، شیخ ذبیح الله محلاتی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ششم، ۱۳۷۳ش، ج ۱، صص ۱۸۴ – ۱۸۵٫
۷٫ ر. ک: لسان العرب، ابن منظور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، اول، ۱۴۰۸ق، ج ۱، ص ۱۴۸٫
۸٫ بحار الانوار، علامه مجلسی، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ق، ج ۷۱، ص ۲۳۱٫
۹٫ ر. ک: منتهی الآمال (زندگانی چهاره معصوم(ع))، شیخ عباس قمی، قم، مطبوعاتی حسینی، پنجم، ۱۳۶۸ ش، صص ۱۵۹ – ۱۶۰٫
۱۰٫ میزان الحکمة، محمدی ری شهری، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، اول، ۱۳۶۳ش، ج ۱۰، صص ۴۵۶ – ۴۵۹٫
۱۱٫ اصول کافی، شیخ کلینی، مترجم محمد باقر کمره‌ای، قم، اسوه، اول، ۱۳۷۹ ش، ج ۴، ص ۵۰۸٫
۱۲٫ غرر الحکم و درر الکلم، ص ۳۹۶، ح ۹۱۷۱٫
۱۳٫ نهج الحیاة، صص ۱۳۱ – ۱۳۳، ح ۶۲٫
۱۴٫ مجمع البیان، شیخ طبرسی، بیروت، دار المعرفه، اول، ۱۴۰۶ ق، ج ۱۰، ص ۶۱۷٫
۱۵٫ انسان / ۸ – ۹٫
مهدی رضوانی‌پور
مرکز فرهنگ و معارف قرآن