تاریخ نگارش : بیست و نهم اسفند 1390
زن در نگاه عارفان
آیت الله جوادی آملی
بحث تفاوت زن و مرد در مقامات معنوی بحث مهمی است که دستاویز مخالفان دین برای سرکوب دین شده است.
کلید واژه : زن
ناشر : کتاب زن در آینه جلال و جمال
قیصری در شرح فصّ محمدی از فصوص محیالدّین چنین میگوید: «اعلم أنّ المرأة باعتبار الحقیقة عین الرجل وباعتبار التعیّن یتمیّز کلٌّ منهما عن الآخر ... »[2]
یعنی از نظر حقیقت بین زن و مرد امتیازی نیست و حقیقت زن عین حقیقت مرد است، فقط از جهت تعیّن و تشخّص از یکدیگر ممتازند و چون اصل هر دو یکی است و از نظر حقیقت بین آنها تمایزی نیست، همه مقامهایی که برای مرد متصور است نیل به آنها مقدور زن نیز میباشد، چنانکه شیخ اکبر فرموده است: «إنّ هذه المقامات لیست مخصوصةً بالرجال، فقد تکون للنساء أیضاً لکن لمّا کانت الغلبةُ للرجال تُذْکَرُ باسم الرجال»[1]
لازم است عنایت شود غلبه مردان بر زنان در نیل به مقامهای معنوی مورد پذیرش است ولی آیا این غلبه مربوط به استعداد ذاتی مرد و بیاستعدادی گوهر زن است و یا در اثر تربیت محیط و خانواده، و سنّت و عادت و... است بحث جدایی میطلبد. لیکن برخی از مردهای نژادهای مختلف نیز نه تنها از مردان دیگر کماستعدادترند بلکه از بعضی از زنان نیز نازلتر خواهند بود.
جناب محیالدین سرّ محبوب بودن زن را در این میداند که چون ذات اقدس خداوند منزّه از آن است که بدون مجلی و مظهر مشاهده شود، و هر مظهری که بیشتر جامع اسماء و اوصاف الهی باشد، بهتر خدا را نشان میدهد، و زن در مظهریت خدا کاملتر از مرد است زیرا مرد فقط مظهر قبول و انفعال است چون مخلوق حق است و زن گذشته از آن که مظهر قبول و انفعال الهی است مظهر فعل و تأثیر الهی نیز هست چون در مرد تصرّف میکند و آن را مجذوب خویش قرار داده و محبّ خود میسازد، و این تصرّف و تأثیر نموداری از فاعلیت خداست، از این جهت زن کاملتر از مرد است. اگر مرد بخواهد خدا را در مظهریت خود مشاهده کند، شهود او تام نیست ولی اگر بخواهد خدا را در مظهریت زن بنگرد، شهود او به کمال و تمام میرسد. لذا زن محبوب پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله قرار گرفت و در آن حدیث معروف فرمود: از دنیای شما زن و بوی خوش محبوب من قرار داده شد و نور چشم من در نماز است.[2]
نکاتی که در تبیین گفتار محیالدین لازم است عبارت است از:
1 ـ منظور از محبّت در این بحث حبّ الهی است نه شهوت حیوانی، چنانکه خود ابن عربی فرموده است: «ومن أحبّهنّ علی جهة الشهوة الطبیعیّة خاصّة نقصه علم هذه الشهوة فکان صورةً بلا روح ... »[1]
یعنی اگر کسی زنان را از جهت غریزه طبیعی دوست داشته باشد راز این اشتیاق را نمیداند، و چون علم به هدف و آگاهی از راز به منزله روح بوده و خودِ گرایش به منزله صورت و هیکل است، کسی که اهل شهوتِ بدون محبّت الهی است همانند صورت بیروح میباشد.
2 ـ منظور از فاعلیّت و منفعلیّت زن همانا نسبت به مرد است یعنی زن منفعل از مرد بوده و فاعل در اوست نه منفعل از او و فاعل در جنین باشد ـ که در آنجا مظهر خالقیت خدا شده و در سازماندهی جنین در رحم نقش دارد ـ چون این مطلب گرچه به نوبه خود دارای اهمیت است ولی از محور بحث کنونی بیرون است، زیرا بحث در تشریح محبوبیّت زن نزد رسول اکرم صلی الله علیه وآله است و اصولاً سخن ابن عربی در آغاز فص محمدی تفسیر همان حدیث یاد شده است که در آن زن و بوی خوش محبوب پیامبر قرار داده شده است.
3 ـ آنچه در شرح قیصری راجع به این موضوع آمده بسیار روشنتر از مطالبی است که در سایر شروح نظیر مؤیدالدین جندی و ملاّ عبدالرزاق کاشانی و... آمده است.
محیالدّین در کتاب کبیر فتوحات نکات دیگری دارد که عبارت است از:
1 ـ پیدایش زن از مرد میباشد لذا هرگز زن به درجه مرد نمیرسد و آیه وللرجال علیهنّ درجه را تأیید این مطلب میداند.[2] البته پیدایش زن از مرد مطلبی درخورِ تحقیق و تجدید نظر است، و ما در بحث قرآنی به آن پرداختیم.
2 ـ واصلان به سوی خدا اعم از زن و مردند و وصول به حق اختصاصی به مرد ندارد.[1]
3 ـ حیض پلیدی شیطانی است که اغتسال از آن لازم است و همه پیشکسوتانِ طریقت و ریاضت اتفاق دارند که دروغ، حیض نفوس است (یعنی انسانِ دروغگو حائض است). بنابراین «راستی»، غسلِ از حیضِ «کذب» است.[2]
4 ـ در صورتی که جنازه زن و مرد برای نماز و دفن در قبر آماده و جمع شده باشد و امام بخواهد بر هر دو به یک نماز انجام وظیفه کند، آیا باید جنازه زن را نزدیک قبله و مقدم بدارد و جنازه مرد را به طرف خود قرار دهد یا به عکس، ابن عربی میگوید: جنازه مرد را نزدیک قبله قرار داده و جنازه زن را نزدیک خود بگذارد. در اینجا نظر شریف او آن است که چون زن محل تکوین فرزند است و به مکوّن حقیقی یعنی خداوند نزدیکتر از مرد است لذا سزاوارتر آن است که زن مقدّم بر مرد واقع شده و به قبله نزدیکتر باشد تا فرزند او به فطرت توحیدی تولد شود.[3]
5 ـ در تفسیر:
(رجال لا تلهیهم تجارة ولا بیع عن ذکر اللَّه ...)
مردانی که هیچ تجارت و خرید و فروشی آنان را از یاد خدا مشغول نمیکند.
تصریح مینماید که درجه کمال نسبت به زنان محجور و ممنوع نیست و زن هم مشمول آیه کریمه میباشد گرچه صریحاً نام وی نیامده است.[4]
6 ـ همین مطلب یعنی عدم محجوریت زن از کمال با توجه به تقدّم مرد در باب هفتاد و دو، نیز تکرار شده است.
7 ـ در باب هفتاد و دو چنین میفرماید: زن در بسیاری از احکام حج با مرد اختلاف دارد زیرا گرچه در انسانیت اجتماع دارند لیکن در اثر عروض ذکوریّت و انوثیّت از یکدیگر امتیاز یافتند (یعنی انسانیت گوهر آنها را تشکیل میدهد و نر و ماده بودن عارضی است).[1]
8 ـ در باب مزبور میفرماید: گاهی زن در کمال به درجه رجال میرسد و گاهی مرد به طوری تنزّل میکند که از نقص زن نیز پایینتر میآید.[2]
9 ـ در باب هفتاد و سوم مردان و زنان نامداری که به مقامهای منیع بار یافتند مطرح میفرماید و در بحث حافظون و حافظات حدود الهی و در مبحث حلم چنین میگوید: «ما من صفةٍ للرجال الّا وللنساء فیها مشرب تولّاهم اللَّه بالحلم ... »
و موارد فراوان دیگری هم از لحاظ ارائه خطوط کلی بحث و هم از جهت نشان دادن مصادیق بارز آن از زنان نامور که به دیدار ابن عربی آمده یا وی به ملاقات آنان رفته است میتوان در نوشتههای این عارف بزرگوار یافت.