تاریخ نگارش : بیست و چهارم آبان 1389

حضرت ابراهیم و کعبه
ریحانه فرحمند

پس ازاتمام بناى کعبه و به گفته اى بعد از انجام مناسک حج و اقدام به قربانى اسماعیل، ابراهیم(علیه السلام)از سوى خداوند فرمان یافت تا مردم را به حج فرا خواند: «و أذن فى الناس بالحج... » (حج/22، 27) پس از این فرمان، ابراهیم(علیه السلام)بر کوه ابوقبیس یا کوه صفا یا یکى از ارکان کعبه یا حجر یا مقام و به گفته اى، در روز دوازده ذى حجه بر کوه ثبیرایستاد و مردم را ندا داد. مراد از ندا به حج، ممکن است فراخوانى مردم به انجام مناسک حج یا قصد کردن خانه کعبه (مثلا براى زیارت) باشد.
 کلید واژه : مناسک حج

دعوت به حج
پس ازاتمام بناى کعبه و به گفته اى بعد از انجام مناسک حج و اقدام به قربانى اسماعیل، ابراهیم(علیه السلام)از سوى خداوند فرمان یافت تا مردم را به حج فرا خواند: «و أذن فى الناس بالحج... » (حج/22، 27) پس از این فرمان، ابراهیم(علیه السلام)بر کوه ابوقبیس یا کوه صفا یا یکى از ارکان کعبه یا حجر یا مقام و به گفته اى، در روز دوازده ذى حجه بر کوه ثبیرایستاد و مردم را ندا داد. مراد از ندا به حج، ممکن است فراخوانى مردم به انجام مناسک حج یا قصد کردن خانه کعبه (مثلا براى زیارت) باشد. به هر حال خداوند به ابراهیم و اسماعیل فرمان داد که مناسک حج را بجا آورند، جبرئیل از طرف خداوند بر ابراهیم نازل شد و مناسک حج از طواف و سعی و وقوف در عرفان و مشعر و آداب منی و... را به آن دو بزرگوار آموخت، آنها نیز مناسک حج را به ترتیب فوق انجام دادند و با انجام مناسک حج، و توجه به محتوای بزرگ حج، شاهد منافع مادی و معنوی خود گردند. به نقل مفسر معروف، ابن عباس، ابراهیم بر بالای کوه ابو قبیس رفت، انگشتان دستش را به گوش گذاشت و فریاد زد: «ای مردم دنیا دعوت پروردگار خود را در مورد زیارت خانه خدا اجابت کنید» خداوند صدای او را به همه مردم تا پایان دنیا رساند، آنان که از تبار ابراهیم هستند از درون وجدان و فطرتشان به این صدا لبیک گفتند و آمادگی خود را برای انجام این هدف بزرگ، و دیدن دوره سازنده دانشگاه حج اعلام نمودند. خداوند در قرآن (آیه 130 سوره بقره) به همه جهانیان اعلام کرد که «هیچ کسی جز افراد سفیه و نادان از آیین پاک ابراهیم، روی گردان نمی‎شود، ما ابراهیم را در این جهان و جهان آخرت از مردان صالح و برجسته قرار دادیم». بر همین اساس، مراسم حج که در اسلام ازمهمترین مراسم جهانی مذهبی است همواره یادآور خاطره ابراهیم است، و حماسه بندگی ابراهیم در تمام مراسم حج آمیخته است، و اصولا انجام مراسم حج بدون یاد ابراهیم، مفهومی ندارد، و این که خاطر آنست که نام وراه حماسه این مرد خدا همیشه زنده بماند و آنان که می‎خواهند راه عزت و عظمتانسانی را بپیمایند، در این راه گام بردارند. حج در حقیقت حرکت خلق پا به پای ابراهیم در خط خدا است، عبادت و سیاست فردی و اجتماعی در آن به هم آمیخته است که اگر به راستی محتوای واقعی آن، براساس صحیح دنبال شود، بزرگترین و عمیق‎ترین حماسه خدا پرستی بر پا خواهد شد. خداوند می فرماید: « و أدن فى الناس بالحج یأتوک رجالا و على کل ضامر یاتین من کل فج عمیق» ( حج، آیه 27)ترجمه: و مردم را دعوت عمومى به حج کن تا پیاده و سواره برمرکب هاى لاغز ار هرراه دورى به سوى تو بیایند. در جمله «ذن فى الناس بالحج» اذن به معناى اعلام کردن با صداى بلند است به همین جهت است که بعضى آن راه به(ندا) معنا کرده اند. حج در لغت به معناى قصد است، و اما در اصطلاح، حج آن اعمال مخصوص «بیت الله» است که براى اولین بار به وسیله ابراهیم تشریع شد و این تشریع براى شریعت حضرت پیامبر خاتم محمد مصطفى(ص) نیز ادامه یافت. و رابطه بین معناى اصطلاحى با لغوى از این جهت است که هرکسى بخواهد این اعمال را انجام دهد «قصد خانه خدا» مى کند و عرفا مى گوید به حج مى روند و پس از بازگشت آنها را حاجى مى خوانند یعنى کسانى که اعمال مخصوص آن خانه معظم را به جا آورده اند. «ضامر» به مرکبى گفته مى شود که به خاطر کثرت راه یافتن لاغر شده است و 0فج» به معناى راه دور است. انجام مناسک حج:
چنان چه مقصود از مناسک در آیه 128 بقره (... وأرنا مناسکنا... ) مناسک حج و منظور از سعى در آیه 102 صافات، سعى صفا و مروه باشدو نه احتمال هاى دیگر، دو آیه یاد شده، به انجام حج از سوى ابراهیم و اسماعیل اشاره دارد. بنا به روایتى، ابراهیم و اسماعیل، نخستین حج خود را پیش از بناى کعبه انجام داده اند؛ولى ظاهر روایاتى دیگر نشان مى دهد که نخستین حج ابراهیم، پس از بناى کعبه بوده است. به تصریح روایات، جبرئیل(علیه السلام)در طول مناسک با ابراهیم و اسماعیل(علیهما السلام)همراه بود و مناسک را به آنان مى آموخت. بعضى، نخستین حج را به ابراهیم نسبت مى دهند؛ولى در منابع متعددى، نخستین حج گزار، آدم(علیه السلام)معرفى شده است؛حتى بر اساس روایتى، قبل از عزیمت ابراهیم(علیه السلام)به مکه، با وجود آن که خانه کعبه ویران بوده، مردم عرب حج مى گزارده اند. راز مقام ابراهیم در کنار کعبه
خداوند می فرماید: « فیه آیات بینات مقام ابراهیم» (آل عمران، آیه 97)ترجمه: در آن (کعبه) نشانه هاى روشن، (از جمله) مقام ابراهیم ا ست. و «... و اتخذوا من مقام ابراهیم مصلى» (بقره، آیه 125)ترجمه:... و (براى تجدید خاطره) از مقام ابراهیم، عبادتگاهى براى خود انتخاب کن... مقام ابراهیم مکانى است در «بیت الله الحرام» اما در این این که این مکان چیست و کجا است احتمالاتى داده شده: الف: مقام ابراهیم(ع) سنگى است که جاى پاى آن حضرت در آن نقش بسته [و این که این سنگ کجا بوده که آن حضرت پاى مبارکش را روى آن گذاشته و چگونه نقش بسته محل اختلاف است بعضى مى گویند این همان سنگى است که آن جناب زیرپایش قرار مى داد تا دیوارهاى کعبه را مرتفع سازد (که تا 9 ذرع دیوارهاى را بالا برد) و بعضى مى گویند این سنگى است که همسر اسماعیل زیرپاى آن حضرت قرار داد تا او را که از سفر رسیده بود و گرد سفرسرورویش بود شستشو دهد آن سنگ را زیرپاى حضرت قرار داد و جاى پاى او برسنگ نفش بسته است. ] و گفته شده این سنگ در حال حاضر در همین مکانى که «مقام ابراهیم» نامیده مى شود دفن شده و مقام ابراهیم در حال حاضر کنار مطاف، روبه روى ضلع ملتزم قرار دارد.
ب: احتمال دیگر این است که: چه بسا از جمله «مقام ابراهیم» فهمیده شود که خود خانه مقام ابراهمى باشد. ج: احتمال سوم این است که: بگوییم درخانه جاى معینى بوده که ابراهیم در آن مکان مخصوص به عبادت خداى سبحان مى ایستاده است.